Πορτρέτο της εταίρας Ασπασίας από την ζωγράφο Μαρί-Ζενεβιέβ Μπουλιάρ το 1794
Πόσο αντιπροσωπευτική άραγε ήταν η άποψη των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων για την πραγματική θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα; Και πόσο ευθύνεται ο Αριστοτέλης αίφνης, που στα «Πολιτικά» του θεωρεί τις γυναίκες υποτελείς στους άντρες –αν και ανώτερες από τους δούλους– για την πεποίθηση, που διαμορφώθηκε και ίσχυσε επί αιώνες στον δυτικό κόσμο και στους Άραβες, αναφορικά με την κατωτερότητα των γυναικών;
Γιατί ως αυθεντία που θεωρείτο ο Αριστοτέλης, η θέση του, ότι «το αρσενικό είναι από τη φύση του ανώτερο και το θηλυκό κατώτερο, το αρσενικό κυριαρχεί και το θηλυκό κυριαρχείται» επηρέασε και ενίσχυσε τις προκαταλήψεις εναντίον των γυναικών για πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια…
Το γεγονός εξάλλου, ότι τα περισσότερα από τα αρχαία κείμενα έχουν προέλθει από την Αθήνα, που η στάση της απέναντι στις γυναίκες ήταν πιο περιοριστική έχει οδηγήσει στο λάθος συμπέρασμα, ότι το ίδιο ίσχυε για όλες της Ελληνικές πόλεις.
Σκηνή γάμου σε αμφορέα του 425 π.Χ. Οι συνοδοί προετοιμάζουν την εστεμμένη νύφη ενώ ο θεός Έρως στέκεται πίσω της
Σύμφωνα με τους σύγχρονους μελετητές ωστόσο, οι γυναίκες στην αρχαιότητα είχαν διαφορετική θέση, ανάλογα με την πόλη-κράτος όπου ζούσαν, την κοινωνική και οικονομική τους τάξη, την ηλικία και τη συμμετοχή τους στη θρησκευτική λατρεία.
Αλλιώς αντιμετωπιζόταν η γυναίκα στην αρχαία Αθήνα και αλλιώς στην αρχαία Σπάρτη ενώ μεγάλες ήταν οι διαφορές μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Οι φτωχές δούλευαν όπως και οι σκλάβες ως πλύστρες, υφάντριες, πωλήτριες στην αγορά, μαίες και σε άλλα επαγγέλματα. Ενώ στον αντίποδα οι ιέρειες ήταν γυναίκες με περισσότερη ελευθερία και σεβασμό από όσο θεωρούνταν ως τώρα.
Το Ελληνικό Πάνθεον άλλωστε είναι γεμάτο από ισχυρές γυναικείες θεότητες, όπως η Αθηνά, η Άρτεμις, η Ήρα και άλλες. Αντί για μια μονολιθική κατάσταση δηλαδή, οι ρόλοι των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα ήταν ποικίλοι. Αυτό είναι και το θέμα που θίγει το History Magasine του National Geographic ενημερώνοντας το διεθνές κοινό για το ρόλο των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα, βασισμένο στις νέες μελέτες.
Σκηνή γυναίκας που μαγειρεύει ενώ ένα νεαρό κορίτσι παρακολουθεί. Από την Τανάγρα του 5ου π.Χ. αιώνα
Καθρέφτης με την λαβή του ως γυναικεία μορφή που κρατά περιστέρι, 5ος π.Χ. αιώνας
Κορίτσια και νύφες
Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, και αναφορικά με την αρχαία Αθήνα αλλά και πολλές ακόμη πόλεις, η ζωή των γυναικών ήταν περιορισμένη στο σπίτι, μακριά από τα ξένα βλέμματα αλλά και από τα δημόσια πράγματα, χωρίς ιθαγένεια και χωρίς καμία πολιτική και νομική θέση. Ήταν νοικοκυρές, σύζυγοι, μητέρες και κόρες. Η ενήλικη ζωή ξεκινούσε από τις αρχές έως τα μέσα της εφηβείας, όταν παντρεύονταν και μετακόμιζαν στο σπίτι του συζύγου της. Στην προίκα τους δεν είχε πρόσβαση ο σύζυγος αλλά αν ο γάμος αποτύγχανε, τα χρήματα επιστρέφονταν στον πατέρα τους.
Αυτά αναφορικά με τις κόρες Αθηναίων πολιτών, έναν τίτλο που δεν ανήκε σε όλους, όπως ξέρουμε. Οι άλλες; Ένα παράδειγμα είναι η Ασπασία της Μιλήτου, η ερωμένη του Περικλή και μητέρα του γιου του (επίσης Περικλή). Επειδή δεν είχε γεννηθεί στην Αθήνα ήταν απαλλαγμένη από τις συμβάσεις που δέσμευαν τις Αθηναίες. Φημισμένη λοιπόν για την ομορφιά και την ευφυΐα της, κινήθηκε στους ίδιους κύκλους με μερικούς από τους πιο σημαντικούς άνδρες της Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ. συμπεριλαμβανομένου του Σωκράτη και του Φειδία.
Μία λουτροφόρος, το αγγείο που χρησιμοποιούνταν κατά τις τελετές του γάμου, περίπου 340-330 π.Χ.
Η Πηνελόπη μπροστά στον αργαλειό της υφαίνει περιμένοντας την επιστροφή του Οδυσσέα. Από αγγείο του 440 π.Χ.
Μερικοί ιστορικοί πιστεύουν, ότι η οικία της ήταν ένας δημοφιλής χώρος, όπου συγκεντρώνονταν οι μεγάλοι στοχαστές της Αθήνας, άλλοι όμως, τον χαρακτηρίζουν απλώς ως οίκο ανοχής. Κανένα από τα γραπτά της Ασπασίας ωστόσο δεν έχει διασωθεί, σβήνοντας τη φωνή της από την ιστορία. Μια απουσία, που αφήνει πολλές εικασίες για το ποια ήταν πραγματικά.
Ο γυναικείος χώρος
Μέσα στο σπίτι οι γυναίκες είχαν τα δικά τους αποκλειστικά διαμερίσματα, έστω κι αν ήταν ένα μόνο δωμάτιο. Ήταν υπεύθυνες για τη λειτουργία του σπιτιού, στα καθήκοντά τους ήταν επίσης η κλώση και η ύφανση ενώ βέβαια ήταν επιφορτισμένες με τη φροντίδα των παιδιών. Στην ευθύνη τους επομένως ήταν και η εκπαίδευση των κοριτσιών και των νέων αγοριών –τα αγόρια μετά από κάποια ηλικία τα αναλάμβανε ο παιδαγωγός– αλλά και η εκμάθηση μουσικής, συνήθως λύρας, στα κορίτσια. Τέλος έπαιζαν βασικό ρόλο στις τελετουργίες της οικογένειας.
Υπήρχαν όμως και μερικές γυναίκες, που έλαβαν ιδιαίτερη εκπαίδευση και έκαναν αξιοσημείωτη συνεισφορά στις τέχνες και τις επιστήμες. Γύρω στο 350 π.Χ., η Αξιοθέα από τον Φλιούντα της Κορινθίας σπούδασε φιλοσοφία κοντά στον Πλάτωνα, κάποιες πηγές μάλιστα λένε, ότι μεταμφιέστηκε σε άντρα για να παρεισφρήσει στη σχολή του.
Ανάγλυφο του 5ου π.Χ. αιώνα με μία γυναίκα τοποθετεί το ρούχο της σε κασέλα.
Τον 6ο αιώνα π.Χ., η δελφική ιέρεια Θεμιστόκλεια (αναφέρεται και Αριστόκλεια ή Θεόκλεια) ήταν μαθηματικός και σύμφωνα με την παράδοση ήταν αυτή που μύησε τον Πυθαγόρα στις αρχές της αριθμοσοφίας και της γεωμετρίας. Κατά τον φιλόσοφο Αριστόξενο του 4ου π.Χ. αιώνα η Θεμιστόκλεια δίδασκε μαθηματικά στους επισκέπτες του ιερού ενώ ο Πυθαγόρας, που την θαύμαζε για τις γνώσεις και τη σοφία της, άρχισε εξ αιτίας αυτού να δέχεται στη σχολή του και γυναίκες.
Οι ιέρειες
Οι γυναίκες που συμμετείχαν σε θρησκευτικές λατρείες και ιερές τελετές ως ιέρειες απολάμβαναν τη ζωή έξω από την οικιακή σφαίρα. Σύμφωνα με την έρευνα της αρχαιολόγου Τζόαν Μπρέτον Κόνελι στον ελληνικό κόσμο «η θρησκευτική λατρεία ήταν ο μοναδικός τομέας στον οποίο οι Ελληνίδες αναλάμβαναν ρόλους ίσους και συγκρίσιμους με αυτούς των ανδρών».
Πήλινο επίνητρο που χρησιμοποιούνταν από τις γυναίκες κατά την επεξεργασία του μαλλιού, 5ος π.Χ. αώνας
Η θρησκευτική συμμετοχή εξάλλου ήταν ανοιχτή και σε νεαρά κορίτσια. Οι περίφημες Αρρηφόροι για παράδειγμα, ήταν νεαρές μαθητευόμενες, που είχαν διάφορα τελετουργικά καθήκοντα στην Ακρόπολη, μεταξύ των οποίων να υφάνουν τον πέπλο, που αφιερωνόταν κάθε χρόνο στη γιορτή της θεάς Αθηνάς, τα Παναθήναια. Κορίτσια μεταξύ πέντε ετών και της εφηβείας θα μπορούσαν επίσης να επιλεγούν για να υπηρετήσουν ως «μικρές άρκτοι» σε τελετουργίες αφιερωμένες στη θεά Άρτεμη στο ιερό της στη Βραυρώνα.
Γενικά οι γυναίκες ιέρειες κατείχαν πολύ υψηλή θέση στην κοινωνία. Στην Αθήνα, ίσως ο πιο σημαντικός θρησκευτικός τίτλος ήταν αυτός της ιέρειας της Αθηνάς Πολιάδος, στην οποία αποδίδοντας τιμές, απρόσιτες για άλλες γυναίκες. Όπως τον 2ο ο αιώνα π.Χ. που η ιέρεια της Αθηνάς έλαβε από την πόλη των Δελφών πλήρη φορολογική απαλλαγή, δικαίωμα κατοχής περιουσίας και πολλά άλλα.
Από το Μαντείο των Δελφών στον Διόνυσο
Τα ονόματα των ιερειών εξάλλου, ήταν αρκετά γνωστά ώστε να χρησιμοποιούνται από τους αρχαίους ιστορικούς για ορίσουν το χρονικό πλαίσιο διαφόρων γεγονότων. Έτσι ο ιστορικός Θουκυδίδης σηματοδοτεί τις απαρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου με τη θητεία της Χρυσίδας, ιέρειας της θεάς Ήρας στο Άργος γύρω στο 423 π.Χ. και την αναφέρει μαζί με τα ονόματα των σύγχρονων αθηναίων και σπαρτιατών αξιωματούχων.
Επιτύμβια αθηναϊκή στήλη με γυναίκα και παιδί. Του 5ου π.Χ. αιώνα
Μια άλλη πολύ σημαντική γυναικεία φιγούρα στην Ελληνική θρησκεία ήταν η Πυθία, η αρχιέρεια του Απόλλωνα στο ναό του στους Δελφούς. Στο Μαντείο των Δελφών, η Πυθία κατείχε έναν από τους πιο διάσημους ρόλους στην αρχαία Ελλάδα και όπως είναι γνωστό πολιτικοί, στρατηγοί, άντρες σπουδαίοι από όλο τον αρχαίο κόσμο έφθαναν εκεί για να τη συμβουλευτούν, καθώς πίστευαν ότι ο θεός Απόλλωνας μιλούσε μέσα από εκείνη.
Οι ιέρειες έπαιζαν σημαντικούς ρόλους στις ιερές γιορτές, μερικές από τις οποίες ήταν αποκλειστικά για γυναίκες. Πολλές από αυτές συνδέονταν με τη συγκομιδή, όπως στη γιορτή των Θεσμοφορίων, όταν γυναίκες συγκεντρώνονταν για να προσκυνήσουν τη Δήμητρα, θεά της γεωργίας και την κόρη της, Περσεφόνη. Ενώ κατά τη διονυσιακή γιορτή των Ληναίων, οι γυναίκες συμμετείχαν σε οργιαστικές τελετουργίες ως μαινάδες για να γιορτάσουν τον Διόνυσο, θεό του κρασιού.
Ασημένιο νόμισμα από την Κρήτη, κοπής μεταξύ 350 και 220 π.Χ. με παράσταση της Ήρας
Οι γυναίκες της Γόρτυνας
Η Σπάρτη δεν ήταν η μόνη πόλη όπου οι γυναίκες απολάμβαναν περισσότερες ελευθερίες από εκείνες στην Αθήνα. Σύμφωνα με την Επιγραφή της Γόρτυνας του 5ου π.Χ. αιώνα οι γυναίκες επιτρεπόταν να κληρονομούν και να διαχειρίζονται την περιουσία τους, καθώς αναγνωριζόταν η αξία τους όσον αφορά στη δημιουργία και τη διαφύλαξη του πλούτου.
Εκτός από τη διαχείριση των δικών τους περιουσιακών στοιχείων μάλιστα, οι γυναίκες μπορούσαν να ελέγχουν τα υπάρχοντα των παιδιών τους εάν ο άνδρας κηδεμόνας ήταν ακατάλληλος. Τίποτε από αυτά ωστόσο δεν ίσχυε, προκειμένου για τις σκλάβες, δίνοντας μια εικόνα για το πώς διέφεραν οι ζωές των γυναικών, ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη.
Οι Κόρες (αντίγραφα) του γλύπτη Γενέλεω στο Ηραίο Σάμου, περί το 560 π.Χ. Κατά μία άποψη απεικονίζουν ιέρειες της Ήρας
Εν τέλει οι κλασικοί μελετητές συνεχίζουν να βρίσκουν όλο και περισσότερες πολυπλοκότητες στις πρώην «κρυμμένες ζωές» των αρχαίων Ελληνίδων. Αυτό που αποκαλύπτεται είναι μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του πολιτισμού, όπου η γυναικεία εμπειρία ήταν πλουσιότερη και πιο ποικίλη από ότι πιστεύαμε.
Πηγή: Μ. Θερμού, MonoNews
