Τα δεδομένα από τις διαγνωστικές δοκιμασίες στη ΣΤ΄ Δημοτικού και τη Γ΄ Γυμνασίου αποκαλύπτουν μια ανησυχητική πραγματικότητα: περίπου το 20% των μαθητών αδυνατεί να κατανοήσει βασικά γραπτά κείμενα. Παρ’ όλα αυτά, στο υπουργείο Παιδείας η συζήτηση μετατοπίζεται συστηματικά αλλού. Η ευθύνη αποδίδεται στους εκπαιδευτικούς, στο οικογενειακό περιβάλλον ή στην «αδιαφορία» των ίδιων των μαθητών, ενώ ως πανάκεια προβάλλονται η ψηφιοποίηση, τα Πρότυπα Σχολεία και η μετατροπή των διευθυντών σε μάνατζερ. Τα βαθύτερα αίτια, ωστόσο, παραμένουν εκτός κάδρου.
Η ετήσια Έκθεση της Αρχής Διασφάλισης Ποιότητας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (ΑΔΙΠΠΔΕ) για το 2024, βασισμένη σε πανελλαδικά δεδομένα, σκιαγραφεί με σαφήνεια το πρόβλημα:
- Ένας στους πέντε μαθητές δεν κατανοεί ούτε ερωτήσεις στοιχειώδους δυσκολίας.
- Οι αδυναμίες εντοπίζονται ήδη από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού και παγιώνονται με την πάροδο του χρόνου.
- Η λεγόμενη κειμενοκεντρική προσέγγιση εφαρμόζεται αποσπασματικά, χωρίς ουσιαστική επιμόρφωση και παιδαγωγική στήριξη των εκπαιδευτικών.
Μεταξύ των προτάσεων της Έκθεσης ξεχωρίζει η αναθεώρηση του ηλικιακού ορίου εγγραφής στην Α΄ Δημοτικού. Η ΑΔΙΠΠΔΕ εισηγείται την έναρξη φοίτησης στα 6 έτη, αντί των 5 ετών και 8 μηνών που ισχύει σήμερα, προκειμένου τα παιδιά να διαθέτουν μεγαλύτερη γνωστική και κοινωνική ετοιμότητα. Για όσα δεν πληρούν τις προϋποθέσεις, προτείνεται ενδιάμεσο πρόγραμμα ενίσχυσης βασικών δεξιοτήτων.
Την ίδια στιγμή, κυβερνητικά στελέχη δηλώνουν πως «δεν πρέπει να επαναλαμβάνονται αποτυχημένες πρακτικές», προβάλλοντας ως λύση την ψηφιακή μετάβαση, τη διοικητική αναδιάρθρωση των σχολείων και την ενίσχυση μιας μικρής ελίτ Πρότυπων Σχολείων. Το ερώτημα είναι αν όλα αυτά απαντούν στην ουσία του προβλήματος.
Πρώτη αλήθεια
Εκπαιδευτικοί με εμπειρία στις πανελλαδικές εξετάσεις περιγράφουν ένα παράδοξο που επαναλαμβάνεται όλο και συχνότερα: γραπτά μαθητών που έχουν «δουλευτεί» εξαντλητικά σε σχολεία, φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα εμφανίζουν σοβαρά προβλήματα συνοχής, συντακτικά λάθη και αδυναμία διατύπωσης κρίσης.
Μαθητές που απαντούν σωστά σε ερωτήσεις γνώσεων αδυνατούν να αρθρώσουν συνεκτικό λόγο, να συνδέσουν έννοιες ή να κατανοήσουν ένα κείμενο πέρα από το απολύτως στοιχειώδες. Ένα φαινόμενο που θα μπορούσε να περιγραφεί ως παραγωγή «λειτουργικά αγράμματων με προσόντα», όπου η επιφανειακή επιτυχία συγκαλύπτει βαθιά γνωστικά κενά.
Δεύτερη αλήθεια
Η γενίκευση του φαινομένου προδιαγράφει μια ζοφερή κοινωνική προοπτική: μια κοινωνία τεχνολογικά προηγμένη αλλά πνευματικά κατακερματισμένη, αποτελούμενη από άτομα εκπαιδευμένα να εκτελούν διαδικασίες χωρίς να κατανοούν το περιεχόμενό τους.
Το σχολείο δεν λειτουργεί σε κοινωνικό κενό. Οι κυρίαρχες αξίες της εποχής – ατομισμός, ανταγωνισμός, χρησιμοθηρική γνώση, αποστροφή προς τη συλλογικότητα – υπονομεύουν την ίδια τη διαδικασία της μάθησης. Η γνώση μετατρέπεται από εργαλείο κατανόησης του κόσμου σε στενή δεξιότητα «απασχολησιμότητας», πλήρως εναρμονισμένη με τις ανάγκες της αγοράς.
Τρίτη αλήθεια
Η δημόσια συζήτηση γύρω από τα αποτελέσματα των εξετάσεων δεν είναι ουδέτερη. Η εστίαση στην «ετοιμότητα» των μαθητών και στην «αποτελεσματικότητα» των εκπαιδευτικών λειτουργεί ως προπαρασκευαστικό έδαφος για τη μετακύλιση ευθυνών και την επιβολή μέτρων σε βάρος τους.
Μέσα σε ένα θολό επικοινωνιακό τοπίο, όπου η ψηφιακή καινοτομία παρουσιάζεται ως μαγική λύση, αποκρύπτονται οι κοινωνικές και πολιτικές επιλογές που μετατρέπουν το σχολείο σε μηχανισμό αναπαραγωγής ενός νέου τύπου αναλφαβητισμού. Το αφήγημα είναι γνώριμο: φταίνε οι «τεμπέληδες» καθηγητές, οι αδιάφοροι μαθητές και οι γονείς που δεν ενδιαφέρονται.
Και έτσι, ξανά, η απάντηση περιορίζεται σε περισσότερες εξετάσεις, αυστηρότερη αξιολόγηση και εντατικοποίηση της εργασίας. Ενώ το πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη πίεσης, αλλά η απουσία νοήματος.
