Σήμερα γνωρίζουμε πως τόσο η κινητικότητα, όσο και η αισθαντικότητα είναι λειτουργίες που υπάγονται στον εγκέφαλο και καθεμία έχει την ακριβή θέση της, που θεωρείται προσδιορισμένη και αιτιατή
Του Δημήτρη Αναγνωστή*
Καθοριστικός σταθμός στην πορεία της ανθρωπογονίας υπήρξε αναμφισβήτητα η ανόρθωση του σώματος και η επιλογή της όρθιας στάσης από το ζωικό αυτό είδος που έμελλε να εξελιχθεί σε άνθρωπο. Τα πρόσθια άκρα, απαλλαγμένα από τη βάδιση, μπόρεσαν να μετασχηματιστούν σε αποκλειστικά συλληπτήρια όργανα, ικανά και για εργασιακές ενέργειες. Η περαιτέρω μετατροπή του μεγάλου δακτύλου των ανθρωποειδών σε αντίχειρα, δάκτυλο αντιτακτό προς όλα τα υπόλοιπα, έδωσε τη δυνατότητα στο ανθρώπινο χέρι όχι μόνο να χρησιμοποιεί, αλλά και να κατασκευάζει εργαλεία.
Η διαδικασία αυτή έλαβε χώρα παράλληλα με την προοδευτική ανάπτυξη του κρανίου, του εγκεφάλου και του νου. Σήμερα γνωρίζουμε πως τόσο η κινητικότητα όσο και η αισθαντικότητα είναι λειτουργίες που υπάγονται στον εγκέφαλο και καθεμία έχει την ακριβή της θέση, που θεωρείται προσδιορισμένη και αιτιατή: στο εμπρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου η πρώτη και στο οπίσθιο η δεύτερη. Στο σχήμα που προέρχεται από το βιβλίο «Das Gehirn – Geist und Seele» (εγκέφαλος – Πνεύμα και Ψυχή) του καθηγητή του εγκεφάλου στο πανεπιστήμιο της Βέρνης Kurt Feremutsch (1920-2004) απεικονίζονται σε τομή εκείνες οι περιοχές του φλοιού του εγκεφάλου στις οποίες εκπροσωπούνται τα διάφορα μέρη και όργανα του σώματος.
Εγκεφαλικές εντοπίσεις
Πέρα από τις ανατομικοφυσιολογικές λειτουργίες, τον εντοπισμό και τη σύνδεσή τους σε μια περιγεγραμμένη κυτταρική περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού, πρέπει να αναφερθούμε και στις ψυχοπνευματικές λειτουργίες του χεριού με τις αντίστοιχες εγκεφαλικές εντοπίσεις τους. Εδώ ανακύπτουν ερωτήματα: είναι διακριτό το «αμιγώς σωματικό» από το ψυχικό ή πνευματικό φαινόμενο; Με ποιόν τρόπο, κίνηση, αίσθηση, βούληση, συναίσθηση ή συνείδηση περαιώνονται – συντελούνται;
Πάντως, μπορούμε με ασφάλεια να πούμε πως η διαμόρφωση και η χρήση του χεριού μάς κάνουν ανθρώπους. Συμπυκνώνοντας το «Μέγα Ετυμολογικόν», γράφει σχετικά: «χείραις ο άνθρωπος των άλλων ζώων διαφέρει, τεχνάσθαι δυνάμενος» (εξαιτίας των χεριών διαφέρει ο άνθρωπος από τα άλλα ζώα, επειδή μπορεί έτσι να ασκεί τέχνες).
Φαίνεται πως πολύ πρώιμα ο πρωτόγονος άνθρωπος συνειδητοποίησε την αξία του χεριού, των δυνατοτήτων που του πρόσφερε και των προοπτικών που του άνοιγε, κι ακόμα περισσότερο δέθηκε σαν ύπαρξη κάθε μεμονωμένο άτομο με το δικό του χέρι. Χέρι που άφηνε ως χρωματιστό αποτύπωμα πάνω στα τοιχώματα των σπηλαίων όπου ζούσε, πάνω σε βράχους στην περιοχή που κατείχε, πολύ προτού αρχίσει να τα γεμίζει με εκείνες τις υπέροχες ζωγραφιές, σαν ένα είδος υπογραφής και μαρτυρίας – απόδειξης πως «ήμουν κι εγώ εκεί».
Μάλιστα, τέτοια ή παρόμοια χρήση του αποτυπώματος της παλάμης συνέχισαν, τουλάχιστον μέχρι τον 19ο αιώνα, φυλές που παρέμειναν σε πρωτόγονο στάδιο, κυρίως λόγω της απομόνωσής τους και της αποκοπής τους από την πολιτιστική εξέλιξη. Οι ιεραπόστολοι πρώτοι είχαν την ευκαιρία να τους συναντήσουν, καθώς πρωτοπροσέγγισαν τα πιο απόμακρα σημεία, στις πιο εξωτικές χώρες, και στη συνέχεια οι εθνολόγοι τούς γνώρισαν, τους μελέτησαν και οδηγήθηκαν μέσω αυτών των λαών σε συμπεράσματα και για την κατανόηση της προϊστορίας του σύγχρονου ανθρώπου.
Εθνολογία και Ψυχολογία, Ψυχολογία της Εξέλιξης και Ιατρική Ψυχοπαθολογία συμμερίζονταν από τον 20ο αιώνα την άποψη πως ο πρωτογονισμός στον τρόπο του σκέπτεσθαι και συμπεριφέρεσθαι αφορά, πλην του προϊστορικού ανθρώπου, τρεις «άλλους» της σύγχρονης κοινωνίας: τους ιθαγενείς ή λαούς της φύσης, τους ψυχοπαθείς και τα παιδιά. Και οι τρεις «άλλοι» σκέφτονται πρωτόγονα. Στους ιθαγενείς λαούς αυτό οφείλεται στην απλοϊκότητα της κουλτούρας τους. Στους ψυχοπαθείς, επειδή η συμπεριφορά τους στην παλινδρόμηση βασίζεται και σε πρώιμα στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης, που βρίσκονται αποθηκευμένα στα αρχεία του ασυνείδητου και στα παλαιότερα όργανα. Όσον αφορά τα παιδιά, τα οποία δεν αποτελούν παρέκκλιση από την κατά φύσιν πορεία του ανθρώπινου γένους, θα δούμε αμέσως γιατί συμβαίνει αυτό.
Ανακάλυψη
Μια εξαιρετικά σημαντική ανακάλυψη, που οφείλεται στις γνώσεις που αποκτήθηκαν μέσω της Εθνολογίας, είναι ο περίφημος θεμελειώδης βιογενετικός νόμος, γνωστός και ως νόμος του Ernst Haeckel (1834-1919), από το όνομα του Γερμανού βιολόγου και φιλοσόφου που τον διατύπωσε. Αναφέρεται στη συνοχή που παρουσιάζει η εξέλιξη ενός μεμονωμένου όντος (οντογένεση), με την εξέλιξη της φυλής του συγκεκριμένου όντος (φυλογένεση), και καταλήγει πως η οντογένεση αποτελεί μια ανακεφαλαίωση της φυλογένεσης. Για να το διατυπώσουμε πιο πρακτικά και με καθημερινή φρασεολογία, έστω και με τον κίνδυνο της υπεραπλούστευσης, ο άνθρωπος, ήδη από την εμβρυακή κατάσταση, από την πρώτη στιγμή της σύλληψής του, διέρχεται αρχικά όλα τα στάδια της εξέλιξης της ζωής και, στη συνέχεια, μετά τη γέννησή του, της ανθρώπινης εξέλιξης, μέχρι που να αγγίξει το τρέχον πολιτιστικό στάδιο.
Το παιδί, λοιπόν, στην πορεία του προς την ενηλικίωση θα διατρέξει, με γοργό ή αργότερο ρυθμό, τη διαδρομή από τον πρωτόγονο άνθρωπο ως τον άνθρωπο του πολιτισμού, σε αναλογία βέβαια με την πολιτιστική βαθμίδα στην οποία βρίσκεται το κοινωνικό του περιβάλλον. Αυτό θα το διαπιστώσουμε αν παρατηρήσουμε τους φόβους και τα άγχη των παιδιών, ήδη από τη βρεφική ηλικία, τις «προλήψεις» και τα μαγικού τύπου φαινόμενα στην αντίληψή τους και στις συμπεριφορές τους. Αν παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο κατακτούν σταδιακά τη γλώσσα, σαν εκφραστικό εργαλείο βασικών αναγκών αρχικά, μέχρι που να μπορούν να διατυπώσουν πολύπλοκα συναισθήματα και σκέψεις. Τον τρόπο με τον οποίο περνούν από το μπουσούλημα στην όρθια βάδιση και στη βαθμιαία κατάκτηση της χρήσης του χεριού.
Αποτύπωμα παλάμης
Ας ξαναπάρουμε σαν παράδειγμα τη χρήση του αποτυπώματος της παλάμης, αυτή τη φορά από μικρά παιδιά. Γονείς και νηπιαγωγοί γνωρίζουν πόση ευχαρίστηση προσφέρει στα πολύ μικρά παιδιά η δυνατότητα να αφήσουν πάνω σ’ ένα φύλλο χαρτιού τη χρωματιστή εικόνα της παλάμης τους. Όσο πιο πολλά είναι τα αποτυπώματα, σε όσο περισσότερα χρώματα, τόσο πιο μεγάλη η χαρά. Το χέρι και η παλάμη, εκτός από ένα σημαντικό εργαλείο, γίνονται και για το παιδί μια παρουσία – υπογραφή, όπως και στους πρωτόγονους – προϊστορικούς ανθρώπους, που το δείχνουν με μεγάλη έμφαση. Όταν ένα παιδί τραβάει τις πρώτες γραμμές, ακόμα κι αν αυτές μοιάζουν στα μάτια μας ως τυχαίες μουτζούρες, αντιλαμβάνεται για πρώτη φορά τον εαυτό του να υπάρχει ως ξεχωριστό άτομο. Ταυτόχρονα, οι γραμμές αυτές είναι και μια δήλωση της δύναμης των πνευματικών και σωματικών του ικανοτήτων: «να ποιος είμαι και τι μπορώ να κάνω». Στη συνέχεια, ο μικρός… καλλιτέχνης θα φέρει το επίτευγμά του στον μπαμπά και στη μαμά και θα τους το χαρίσει. Το παιδί, κοντά στα αισθήματά του, θα τους προσφέρει τις πρωτόλειες ζωγραφιές του ως υλική – χειροπιαστή πράξη αγάπης. Υπάρχει μεγαλύτερο δώρο;
*Δρ ψυχίατρος – συγγραφέας
