Ηανοιχτή πρόσκληση που απηύθυνε το βράδυ της 3ης Δεκεμβρίου από το Παλλάς ο Αλέξης Τσίπρας, προς κάθε προοδευτικό και δημοκρατικό πολίτη, με την αναφορά σε όρους φορτισμένους ιστορικά και πολιτικά, όπως «Κίνημα» και «αυτοοργάνωση», προκαλεί πολλές συζητήσεις, εν μέσω της επιστροφής του πρώην Πρωθυπουργού με νέο κόμμα.

Πριν φθάσουμε στην ίδρυση του κόμματος ως πολιτικού φορέα, ως πολιτικού υποκειμένου, υπάρχει το Κίνημα για το οποίο μίλησε ο Αλ. Τσίπρας και μένει να φανεί, πώς ακριβώς θα γίνει αυτή η κινηματική διαδικασία και πώς θα «τρέξει» η «αυτοοργάνωση» στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και με δεδομένο την αποστασιοποίηση πολλών από την πολιτική.

Σε μια περίοδο κατακερματισμού του προοδευτικού χώρου, μια κατάσταση που εξυπηρετεί το Μέγαρο Μαξίμου και τον Κυριάκο Μητσοτάκη, ο Αλ. Τσίπρας επιχειρεί την επιστροφή του με εργαλεία του παρελθόντος, που αποδείχθηκαν πολύ αποτελεσματικά, ειδικά την περίοδο 1974-1977, επί ΠαΣοΚ και προεδρίας Ανδρέα Παπανδρέου.

Το κάλεσμα του Ανδρέα Παπανδρέου σε «Οργανώσεις Βάσης»

Ήταν 3 του Σεπτέμβρη του 1974, όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου με την Ιδρυτική Διακήρυξη έκανε το πολιτικό κάλεσμα προς τον ελληνικό λαό και του ζήτησε να αναλάβει πρωτοβουλία, όχι ως κόμμα με μηχανισμό, αλλά ως πρόταση μαζικής συστράτευσης. Ουσιαστικά, ήταν ένα κάλεσμα προς πολίτες να οργανωθούν από τη βάση, μέσα από «Οργανώσεις Βάσης», χωρίς κορμό, χωρίς έτοιμη ιεραρχία.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου ζήτησε το 1974 την αυτοοργάνωση που βοήθησε το ΠαΣοΚ στις πρώτες εκλογές, μετά την πτώση της χούντας. Για να υποστηριχθεί οργανωτικά και ιδεολογικά η ιδέα της αυτοοργάνωσης, εκπονήθηκαν θεωρητικά κείμενα από το Κέντρο Μελετών και Διαφώτισης (ΚΕΜΕΔΙΑ), με επικεφαλής τη Βάσω Παπανδρέου, αν και υπήρχαν και άλλες ομάδες στο κίνημα, που διοχέτευαν κείμενα. Επίσης ιδεολογικό εργαλείο της αυτοοργάνωσης ήταν η εφημερίδα «Εξόρμηση» και το περιοδικό «Αγωνιστής». Όμως πνοή στην αυτοοργάνωση έδωσε ο ίδιος ο Παπανδρέου.

Καν’το όπως το ΠαΣοΚ

Η περίοδος της αυτοοργάνωσης θα κρατήσει ουσιαστικά έως το Προσυνέδριο τον Μάρτιο του 1975, που εξέλεξε Κεντρική Επιτροπή, η πλειοψηφία της οποίας διαγράφηκε στη συνέχεια. Τυπικά όμως, ο κύκλος της αυτοοργάνωσης θα κλείσει το καλοκαίρι του 1977, όταν ο Παπανδρέου – προκειμένου να προετοιμαστεί για τις δεύτερες κατά σειρά εκλογές της Μεταπολίτευσης, αλλά ταυτόχρονα να αποφύγει και το ρίσκο ενός συνεδρίου – οργάνωσε την Α’ Πανελλήνια Συνδιάσκεψη του ΠαΣοΚ, για να διαμορφώσει την οριστική ιδεολογική και πολιτική φυσιογνωμία του και τα οργανωτικά χαρακτηριστικά του. Εκείνη τη στιγμή, το Κίνημα έχει σχεδόν 30.000 οργανωμένη μέλη – ενεργά όλα – και περισσότερες από 500 Τοπικές Οργανώσεις. Αυτή ήταν η πρώτη φάση της οργανωτικής εξέλιξης του ΠαΣοΚ.

Το Κίνημα πριν το Κόμμα

Ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν μίλησε αρχικά για κόμμα, αλλά για Κίνημα και στηρίχτηκε στην αυτο-οργάνωση Λαϊκών Δυνάμεων. Είχε καλέσει τους πολίτες να αυτό-οργανωθούν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, σε κάθε χωριό, πόλη και συνοικία, σε κάθε Περιφέρεια και σε κάθε Νομό, σε κάθε κοινωνικό χώρο. Για την εποχή, ήταν πολιτική καινοτομία και έβαλε τις βάσεις να μετεξελιχθεί το ΠαΣοΚ σε κόμμα.

Ο Αλ. Τσίπρας χθες απηύθυνε κάλεσμα για «επανίδρυση της προοδευτικής παράταξης», υπό το βάρος της κρίσης εμπιστοσύνης των πολιτών στο πολιτικό σύστημα. Και το κεντρικό του μήνυμα ήταν ότι οι δομημένες κομματικές μορφές έχουν αποτύχει και επί της ουσίας χρειάζεται ένα νέο «πολιτικό big bang», με κινηματικά χαρακτηριστικά, με συμμετοχή πολιτών, με συλλογική ενεργοποίηση, όχι ως πελατειακή αντιπροσφορά, αλλά ως ειλικρινές κάλεσμα για αλλαγή. Ο πρώην Πρωθυπουργός μίλησε για αυτοοργάνωση, για ανάγκη σύνδεσης της κοινωνίας με την πολιτική, για σπάσιμο των «στεγανών» μεταξύ πολιτών και κομματικών μηχανισμών.

Τι επιδιώκει ο Αλ. Τσίπρας και οι στενοί του συνεργάτες; Μια επαναφορά, με παραλλαγή, του μοντέλου που εφήρμοσε ο Ανδρέας Παπανδρέου το 1974, όχι ίδρυση κόμματος, τουλάχιστον σε πρώτη φάση, αλλά ως κίνημα από τα κάτω, με ενεργούς πολίτες, χωρίς αυστηρές ιεραρχίες, με συλλογική δράση.

Θεωρεί, όπως δείχνει και η ομιλία του, εάν την αποκωδικοποιήσει κανείς, ότι η αυτοοργάνωση μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο ανανέωσης και να απελευθερώσει (σ.σ. τον όρο κοινωνική απελευθέρωση χρησιμοποιούσε το ΠαΣοΚ) πολίτες που αισθάνονται αποξενωμένοι, για να συμμετάσχουν δίχως να περιμένουν «κομματικές προσκλήσεις».

Το αποτυχημένο πείραμα της Προοδευτικής Συμμαχίας

Εξάλλου, το μοντέλο της Προοδευτικής Συμμαχίας απέτυχε και δεν το πίστεψε κανείς από την τότε ηγεσία, επί της ουσίας και αυτή η αποτυχία πλήγωσε και αποξένωσε πολλούς προερχόμενους από το ΠαΣοΚ, που είδαν ότι ακόμα και η εντολή που έδωσαν στον Αλ. Τσίπρα το 2019, με το 31,5%, δεν αξιοποιήθηκε για μετασχηματισμό του κόμματος.

Ο Αλ. Τσίπρας θεωρεί ότι τώρα οι συνθήκες είναι ώριμες και ο ίδιος εκτός κομματικού πλαισίου και χωρίς να έχει κομματικά βαρίδια μπορεί να κάνει πράξη αυτή την μεγάλη κινητοποίηση μέσω της «ρηξικέλευθης ανασυγκρότησης» του προοδευτικού χώρου.

Άλλες οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες το 1974, που η χώρα έβγαινε από την επταετή Δικτατορία. Για την ιστορία, τότε δεν υπήρχε κάποιο τυπικό οργανωτικό διάγραμμα, ούτε προεπιλεγμένοι τομεάρχες, έτοιμοι βουλευτές ή κομματικός κορμός. Ο Αλ. Τσίπρας είπε χθες ότι δεν υπάρχουν ρεζερβέ θέσεις, ούτε κλεισμένες πρώτες θέσεις επί της ουσίας.

Κοινωνική διεύρυνση και θεωρητική επεξεργασία

Εκείνη την περίοδο, ο Παπανδρέου ζητούσε να δημιουργηθούν «Οργανώσεις Βάσης» από τους ίδιους τους πολίτες, χωρίς καθοδήγηση από πάνω. Αυτή η επιλογή θα αποδεικνυόταν καταλυτική. Η απουσία ιεραρχίας, αντί να δημιουργήσει σύγχυση, τροφοδότησε την αίσθηση ότι το νέο εγχείρημα ανήκει σε όλους και μάλιστα τοπικές ομάδες συγκροτούνταν αυθόρμητα, συχνά από ανθρώπους που δεν είχαν προηγούμενη κομματική δραστηριότητα, ενώ η συμμετοχή της νεολαίας, ιδίως φοιτητών και νέων επαγγελματιών, ήταν μαζική. Επίσης, η εμπλοκή πανεπιστημιακών και διανοουμένων έδωσε στο Κίνημα (σ.σ. βασικό συστατικό του ονόματος ΠαΣοΚ, Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα) ένα προφίλ που συνδύαζε κοινωνική διεύρυνση και θεωρητική επεξεργασία.

Συγκέντρωση πόρων με crowd funding

Στην επαρχία, σε αρκετές περιοχές συγκροτήθηκαν «Επιτροπές Πρωτοβουλίας», μια μορφή προσωρινής οργάνωσης, που επέτρεπε να στεγαστεί η αυθόρμητη συμμετοχή, μέχρι να συγκροτηθούν οι επίσημες κομματικές οργανώσεις. Και επειδή χρήματα δεν υπήρχαν, οι πρώτες οργανωτικές ανάγκες καλύφθηκαν από συνδρομές και μικροεισφορές, δηλ. γραφεία νοικιάζονταν από τα μέλη, υλικά αγόραζαν οι ίδιοι, και οι αφίσες τυπώνονταν από τοπικούς τυπογράφους, που συχνά παραχωρούσαν πίστωση.

Η ζωοφόρος Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη

Να σημειωθεί ότι ο αρχικός πυρήνας γύρω από τον Ανδρέα Παπανδρέου ήταν στελέχη, όπως ο Κώστας Λαλιώτης, ο Κώστας Σημίτης, ο Άκης Τσοχατζόπουλος, ο Γιώργος Γεννηματάς, ο Γεράσιμος Αρσένης, ο Αναστάσης Πεπονής, που όμως δε διοικούσε, αλλά συντόνιζε και περισσότερο είχε τον ρόλο της πολιτικής καθοδήγησης.

Το βασικό όμως συστατικό της επιτυχίας και της σύνδεσης αυτών των ανθρώπων, που δεν είχαν προηγούμενη πολιτική εμπειρία, ήταν η ζωοφόρος ιδεολογικά Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, που λειτουργούσε ως μαγνήτης. Αυτό το κείμενο μοιράστηκε μαζικά με χειρόγραφες αντιγραφές, με φωτοαντίγραφα (για πρώτη φορά τόσο μαζικά στην Ελλάδα), με προφορική διάδοση σε συνελεύσεις και με τοπικές αφίσες και φυλλάδια.

Από τον Σεπτέμβριο έως τα τέλη του 1974, το ΠαΣοΚ κατάφερε να δημιουργήσει χιλιάδες Οργανώσεις Βάσης. Οι πρώτες περιφερειακές επιτροπές σχηματίστηκαν ταχύτατα, ακολουθούμενες από τοπικές οργανώσεις δήμων και συνοικιών. Η οργανωτική ανάπτυξη ήταν τόσο γρήγορη και τόσο έντονα συμμετοχική, ώστε το κόμμα απέκτησε πολιτικό βάρος, πριν καν αποκτήσει ολοκληρωμένη οργανωτική δομή. Η αυτοοργάνωση είχε ήδη δημιουργήσει μια πραγματική κομματική παρουσία σε όλη τη χώρα.

Μέσα σε λίγες εβδομάδες, υπήρχαν εκατοντάδες πυρήνες, χωρίς ιεραρχία στην αρχή και τα μέλη αποφάσιζαν τη συχνότητα συνελεύσεων, την τοπική ατζέντα και συζητούσαν τα κοινωνικά αιτήματα. Μάλιστα, για να αποφευχθεί η κυριαρχία παλιών πολιτικών μηχανισμών, σε πολλές περιοχές δημιουργήθηκαν Επιτροπές Πρωτοβουλίας του ΠαΣοΚ, που όμως υπήρχε ως κόμμα, δεν ήταν ανύπαρκτο ή κάτι που θα ερχόταν στο μέλλον, όπως στην περίπτωση του Αλ. Τσίπρα, που εμμέσως προανήγγειλε κόμμα. Αυτές οι Επιτροπές Πρωτοβουλίας λειτουργούσαν ως ενδιάμεσες δημοκρατικές μορφές, μέχρι να στηθούν κανονικές οργανώσεις, ενώ και η Νεολαία δημιουργήθηκε χωρίς επίσημη δομή αρχικά.

Το στοίχημα του Τσίπρα σήμερα

Μπορεί να επαναληφθεί κάτι τέτοιο, εννοείται με παραλλαγές και προσαρμογές στη σημερινή εποχή και τα διακυβεύματά της; Δύσκολο, αλλά όχι αδύνατο, αν και η αυτοοργάνωση έχει παγίδες, διότι χωρίς ιεραρχία και δομημένη δομή, μπορεί να κυριαρχήσει η ασυνέπεια ή η αποσπασματικότητα, να υπάρξει αρχικά ενθουσιασμός και στη συνέχεια να επέλθει η κόπωση, λόγω και έλλειψης θεσμικής εμπειρίας, καθώς κινήματα συχνά δεν έχουν δοκιμαστεί στην πολιτική άσκηση. Και πάντα υπάρχει ο κίνδυνος του «πονηρού πολιτευτή», που ναι μεν στην αρχή θα μείνει στην άκρη, αλλά θα επιχειρήσει σταδιακά να «καπελώσει» αυτές τις πρωτοβουλίες και να δούμε και πάλι πελατειακές δομές με άλλο όνομα. Αυτό υπήρξε και στο ΠαΣοΚ μετά από καιρό.

Πάντως, είναι ένα μεγάλο στοίχημα για τον Αλ. Τσίπρα και κυρίως θα φανεί εάν θα το κερδίσει από τους ανθρώπους που θα συστρατευθούν σε αυτή την προσπάθεια με κινηματικούς όρους.