Λέγεται ευρέως ότι η Εξουσία «διαφθείρει· και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απολύτως». Η φράση αυτή, όσο κι αν έχει φθαρεί από τη χρήση, εξακολουθεί να συνοψίζει με εκπληκτική ακρίβεια το φαινόμενο της πολιτικής αλαζονείας. Ορισμένοι πολιτικοί, μόλις σταθεροποιήσουν τη θέση τους στην ιεραρχία, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τους νόμους όχι ως κανόνες που οφείλουν να τηρούν, αλλά ως όρια που μπορούν να παρακάμπτουν. Πίσω από αυτή την ψυχολογία δεσπόζει η πίστη στην ατιμωρησία — η αίσθηση ότι οι θεσμοί, οι δικαστικοί μηχανισμοί και η κοινή γνώμη τελικά δεν θα τολμήσουν να τους αγγίξουν.
Η πεποίθηση αυτή δεν είναι αβάσιμη. Στις σύγχρονες δημοκρατίες, οι πολιτικοί συχνά βρίσκονται στο κέντρο ενός πλέγματος θεσμικών προνομίων, πολιτικών ασυλιών και επικοινωνιακών ασπίδων, που τους προστατεύουν από τον έλεγχο. Έτσι, η ευθύνη μετατοπίζεται: από το συλλογικό καθήκον στην προσωπική αυθαιρεσία. Το αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση ενός είδους πολιτικού ναρκισσισμού, όπου η εξουσία εκλαμβάνεται ως ατομική ιδιοκτησία.
Τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα —ο Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ο Κυριάκος Μητσοτάκης στην Ελλάδα— αναδεικνύουν την αλαζονεία της εξουσίας. Αποδεικνύουν και οι τρεις τους ότι η αλαζονεία της εξουσίας μπορεί να εκδηλωθεί σε διαφορετικά πολιτικά συστήματα, αλλά να έχει κοινή ρίζα: την πεποίθηση ότι οι μηχανισμοί απονομής δικαιοσύνης είναι ένα εργαλείο που χειρίζεται ο ισχυρός προς ίδιον όφελος, όχι ένας πολιτειακός μηχανισμός που τον ελέγχει.
1. Η αλαζονεία ως πολιτικό φαινόμενο
Η πολιτική αλαζονεία δεν είναι απλώς εγωκεντρισμός. Είναι μια συστημική διαστροφή της δημοκρατικής ευθύνης. Όταν ο πολιτικός παύει να βλέπει τον εαυτό του ως υπηρέτη του δημοσίου συμφέροντος και αρχίζει να βλέπει το κράτος ως προέκταση της προσωπικής του ισχύος, το ήθος της εξουσίας εκφυλίζεται.
Η ψυχολογική βάση αυτής της μετατόπισης είναι η αίσθηση της ανεξέλεγκτης κυριαρχίας. Όπως υποστηρίζουν πολιτικοί επιστήμονες και κοινωνιολόγοι, η εξουσία (η οποία ασκείται μακριά από την κοινωνία) παράγει ένα είδος «ηθικής τύφλωσης» — ο κάτοχός της πείθεται ότι υπηρετεί έναν ανώτερο ενδεχομένως και «ιερό» σκοπό, άρα ό,τι κάνει είναι δικαιολογημένο. Από εκεί ως την αλαζονεία και την αυθαιρεσία, η απόσταση είναι μικρή.
Ωστόσο, η αλαζονεία δεν γιγαντώνεται σε κενό. Χρειάζεται θεσμικό υπόβαθρο που να την επιτρέπει. Όπου οι μηχανισμοί απονομής δικαιοσύνης είναι αργοί , χειραγωγήσιμοι ή εξαρτημένοι, η πολιτική αυθαιρεσία παγιώνεται. Και εκεί που η κοινωνία δείχνει ανοχή (διαβρωμένη από την ανομία), η εξουσία δοκιμάζει τα όρια της αντοχής της δημοκρατίας.
2. Ο Ντόναλντ Τραμπ και η αποθέωση της πολιτικής αυθαιρεσίας
Η περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ αποτελεί παγκόσμιο παράδειγμα του πώς ένας ηγέτης μπορεί να αμφισβητήσει ανοιχτά το ίδιο το πλαίσιο της δημοκρατίας, έχοντας την πεποίθηση ότι δεν θα λογοδοτήσει. Από την προεδρική του θητεία μέχρι την εισβολή των οπαδών του στο Καπιτώλιο το 2021, ο Τραμπ λειτούργησε ως ένας πολιτικός που αντιλαμβανόταν τον εαυτό του όχι ως θεσμικό παράγοντα, αλλά ως υπεράνω παντός θεσμού.
Η αποστολή στρατιωτικών μονάδων σε αμερικανικές πόλεις το 2020, με αφορμή τις διαδηλώσεις του κινήματος Black Lives Matter, υπήρξε σαφής υπέρβαση των ορίων που θέτει το Σύνταγμα των ΗΠΑ για την εσωτερική χρήση του στρατού. Ο Τραμπ, τότε αλλά και σήμερα ασύστολα εξακολουθεί «να βγάζει τον στρατό στους δρόμους Πολιτειών που -ο πολιτικός του αντίπαλος οι Δημοκρατικοί επικρατούν- αγνοώντας το θεσμικό πλαίσιο, επιδιώκοντας να επιδείξει ισχύ. Ήταν και Είναι μια πράξη πολιτικής αλαζονείας, που συμβολίζει την πίστη του στην προσωπική του ασυλία.
Εξίσου χαρακτηριστική υπήρξε η στάση του μετά την ήττα του στις εκλογές του 2020. Η αμφισβήτηση του εκλογικού αποτελέσματος, οι πιέσεις σε κρατικούς αξιωματούχους και η τελική υποκίνηση της εισβολής στο Καπιτώλιο αποτέλεσαν πρωτοφανές πλήγμα για τη δημοκρατία των ΗΠΑ. Το γεγονός ότι ο ίδιος κατάφερε για καιρό να αποφεύγει τη δικαστική τιμωρία ενίσχυσε τον μύθο της πολιτικής ατιμωρησίας. Δικαίως Αμερικανός συνταγματολόγος σχολίασε ότι «αν η Δημοκρατία δεν μπορεί να δικάσει τους ισχυρούς της, τότε δεν είναι Δημοκρατία· είναι θέατρο της εξουσίας»….και αυτό ακριβώς κάνει ο Τραμπ ευτελίζοντας κάθε έννοια Δημοκρατίας.
3. Η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν και το άθλιο προσωπείο της εξουσίας στην ΕΕ
Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, το φαινόμενο παίρνει διαφορετική μορφή αλλά ίδια ουσία. Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, βρέθηκε στο επίκεντρο έντονης κριτικής όταν αρνήθηκε να δώσει στη δημοσιότητα την προσωπική της αλληλογραφία με τον διευθύνοντα σύμβουλο της Pfizer, σχετικά με τις συμφωνίες αγοράς εμβολίων κατά της COVID-19, κόστους δις Ευρώ.
Η υπόθεση αυτή δεν αφορά μόνο τη διαχείριση μιας κρίσης υγείας· αφορά το ζήτημα της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Σε ένα πολιτικό σύστημα που υπερηφανεύεται για τον νομικό και ηθικό του ορθολογισμό, η επιλογή της φον ντερ Λάιεν να κρατήσει μυστική τη διαπραγμάτευση για συμβόλαια δισεκατομμυρίων ευρώ ενίσχυσε την εντύπωση ότι οι κορυφές της ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας λειτουργούν εκτός ελέγχου.
Όταν το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο ζήτησε επισήμως τα σχετικά έγγραφα και η Επιτροπή αρνήθηκε, η υπόθεση πήρε διαστάσεις θεσμικού σκανδάλου. Ωστόσο, η ίδια η πρόεδρος παρέμεινε πολιτικά ανέγγιχτη, χωρίς καμία ουσιαστική κύρωση. Αυτό το γεγονός υπογραμμίζει πόσο ευάλωτοι είναι οι μηχανισμοί εσωτερικού ελέγχου της Ευρωπαϊκής Ένωσης όταν η ίδια η κορυφή τους αποφασίζει να αγνοήσει τις διαδικασίες.
Η αλαζονεία της εξουσίας εδώ εκδηλώνεται όχι με κραυγές, αλλά με σιωπή. Μήπως να θυμηθούμε και την επαίσχυντη συμφωνία της Ντερ Λάϊεν με τον Τραμπ που χρέωσε τους Ευρωπαίους πολίτες με τρις;
Είναι τελικά η σιγουριά της θεσμικής απουσίας τιμωρίας. Και όπως συμβαίνει συχνά στην ευρωπαϊκή πολιτική, το πρόβλημα δεν είναι το σκάνδαλο αυτό καθαυτό, αλλά η αδυναμία λογοδοσίας. Όταν οι πολιτικοί δεν έχουν υποχρέωση να εξηγούν τις πράξεις τους, η δημοκρατία υποχωρεί στην τεχνοκρατία-στους ειδικούς, στους γραφειοκράτες, στους λομπίστες, στους μεταπράτες.
4. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης και η ελληνική εκδοχή της ατιμωρησίας
Στην Ελλάδα, η πολιτική αλαζονεία συναντά ένα ιστορικό υπόβαθρο ανοχής. Η περίπτωση του Κυριάκου Μητσοτάκη είναι ενδεικτική αυτής της παράδοσης. Οι αποκαλύψεις για το σκάνδαλο των τηλεφωνικών παρακολουθήσεων, όπου δημοσιογράφοι, πολιτικοί και κρατικοί αξιωματούχοι βρέθηκαν υπό επιτήρηση από κρατικές υπηρεσίες, συνιστούν θεσμική εκτροπή που σε άλλες χώρες θα προκαλούσε πολιτικό σεισμό. Στην Ελλάδα, όμως, η υπόθεση αντιμετωπίστηκε με ρητορικές υπεκφυγές, επικοινωνιακούς αντιπερισπασμούς, πετσοταϊσμένα ΜΜΕ και τελικά με καμία ουσιαστική λογοδοσία.
Ακόμη πιο σοκαριστική υπήρξε η διαχείριση του εγκλήματος της τραγωδίας των Τεμπών, όπου οι πολιτικές επιλογές-τα λάθη-οι παραλήψεις είτε της κυβέρνησης είτε των διορισμένων από αυτή στελεχών μέρους του κρατικού μηχανισμού οδήγησαν στον θάνατο δεκάδες νέους ανθρώπους. Αντί για διαφάνεια και ανάληψη ευθύνης, η κοινωνία βρέθηκε αντιμέτωπη με μια επικοινωνιακή διαχείριση κρίσης, όπου οι ευθύνες αποδόθηκαν σε «ανθρώπινο λάθος» και τα στοιχεία που ανέκυπταν αποκρύπτονται ή και θάβονται.
Το πρόβλημα εδώ δεν είναι μόνο πολιτικό· είναι ηθικό και πολιτισμικό. Όταν μια κυβέρνηση αντιλαμβάνεται τη δικαιοσύνη ως γραφειοκρατική διαδικασία και όχι ως θεμέλιο εμπιστοσύνης, τότε η ίδια η δημοκρατία μετατρέπεται σε σκηνικό. Η κοινωνία παρακολουθεί με οργή αλλά και απάθεια, έχοντας πειστεί πως «τίποτα δεν αλλάζει». Κι αυτή η συλλογική παραίτηση είναι ίσως η μεγαλύτερη νίκη της αλαζονείας.
5. Η αποτυχία των μηχανισμών απονομής δικαιοσύνης
Κοινό νήμα στις τρεις περιπτώσεις είναι η ανεπάρκεια ή η αποδυνάμωση των μηχανισμών απονομής δικαιοσύνης. Είτε πρόκειται για τις ΗΠΑ, όπου η πολιτική πόλωση καθιστά δυσχερή τη δικαστική λογοδοσία ενός προέδρου· είτε για την ΕΕ, όπου η συνειδητά διαμορφωμένη θεσμική πολυπλοκότητα θολώνει την ευθύνη των αξιωματούχων· είτε για την Ελλάδα, όπου η Δικαιοσύνη συχνά καθυστερεί ή εξαρτάται από πολιτικές ισορροπίες — σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα είναι ίδιο: ο ισχυρός μένει ατιμώρητος.
Η ατιμωρησία λειτουργεί σαν φαύλος κύκλος. Όσο οι πολιτικοί βλέπουν ότι μπορούν να παραβιάζουν θεσμικούς κανόνες χωρίς συνέπειες, τόσο ενισχύεται η αίσθηση παντοδυναμίας. Και όσο η κοινωνία παραμένει θεατής, τόσο η δημοκρατία αποδυναμώνεται εκ των έσω. Η δικαιοσύνη, για να είναι πραγματική, πρέπει όχι μόνο να είναι ανεξάρτητη, αλλά και ταχεία, διαφανής και θαρραλέα.
6. Η ηθική διάσταση της αλαζονείας
Πέρα από τη θεσμική ανάλυση, υπάρχει και μια βαθύτερη ηθική διάσταση. Η αλαζονεία στην πολιτική είναι μορφή ύβρεως, με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου: η αλαζονική πράξη που προσβάλλει την τάξη των πραγμάτων και προκαλεί τη Νέμεση. Ο πολιτικός που θεωρεί ότι δεν θα λογοδοτήσει, τελικά αμαυρώνει όχι μόνο τον εαυτό του αλλά και την έννοια της πολιτικής.
Η δημοκρατία δεν επιβιώνει μόνον από την ύπαρξη ή όχι θεσμών · επιβιώνει λόγω του ήθους του οποίου είναι φορέας. Κι όταν το ήθος αυτό απουσιάζει, ακόμη και το πιο τέλειο νομικό σύστημα δεν αρκεί. Η ιστορία διδάσκει ότι οι κοινωνίες που ανέχονται την αλαζονεία των ηγετών τους τελικά πληρώνουν το τίμημα — είτε με κοινωνική διάλυση είτε με πολιτική απαξίωση.
Αντί επιλόγου
Η αλαζονεία ορισμένων πολιτικών πηγάζει από την πίστη τους ότι οι θεσμοί είναι διακοσμητικοί, ότι η δικαιοσύνη είναι για τους «άλλους». Όμως, κάθε φορά που η δικαιοσύνη αποτυγχάνει να σταθεί στο ύψος της, ο Τραμπ, η φον ντερ Λάιεν, ο Μητσοτάκης θα επιβάλλουν στην κοινωνία τον αυταρχισμό, τον Λαϊκισμό, την Ακροδεξιά.
Επομένως και για τον Τραμπ και για τη φον ντερ Λάιεν και για τον Μητσοτάκη, το μήνυμα είναι κοινό: η Αλαζονεία τους (δεδομένου ότι νιώθουν απρόσβλητοι) οδηγεί την Κοινωνία σε Κρίση. Η πραγματική πρόοδος δεν βρίσκεται στην τεχνολογία, ούτε στα ποσοστά ανάπτυξης ή μεγέθυνσης της οικονομίας, αλλά στην ικανότητα μιας κοινωνίας να κρίνει και να τιμωρεί τους ισχυρούς της με τον ίδιο τρόπο που τιμωρεί τους αδύναμους. Η Δημοκρατία της Αρχαίας Αθήνας παρείχε το δικαίωμα του εξοστρακισμού ως μορφή τιμωρίας αλλά και αυτοάμυνας. Αναμοχλεύστε την μνήμη σας και θυμηθείτε πόσους «ισχυρούς» είχαν εξοστρακίσει.
Ας παύσουμε να θεωρούμε την δικαιοσύνη πολυτέλεια· είναι το οξυγόνο της δημοκρατίας.
Αν μάλιστα της το στερήσουν, δεν θα ασφυκτιά η δικαιοσύνη — θα ασφυκτιούμε εμείς, οι πολίτες αυτής της κοινωνίας .
Πηγή: skouterisd.blogspot.com
