Αποκάλυψη: Το τελικό πόρισμα για τα «σπιτάκια ανακύκλωσης»

Τα ευρήματα εκείνου του πορίσματος και οι επισημάνσεις της προ ενός έτους δημοσίευσης αναπαράχθηκαν από πλήθος μέσων ενημέρωσης που ασχολήθηκαν με την πονεμένη ιστορία της ανακύκλωσης και της διαχείρισης των σκουπιδιών στην Ελλάδα. Πρόκειται για έναν από τους τομείς που η χώρα μας εμφανίζεται ουραγός στην Ευρώπη καθώς συνεχίζει να θάβει πάνω από το 80% των απορριμμάτων, όταν ο μέσος ευρωπαϊκός όρος είναι στο 25%. Η αποτυχία δημιουργίας αποτελεσματικής ανακύκλωσης, παρά τα εκατοντάδες εκατομμύρια των ΕΣΠΑ, είναι προφανής. Το ίδιο και τα προφανή κέρδη που πέτυχαν όσοι ενεπλάκησαν στα συστήματα αυτά και κατάφεραν να επιβάλουν τους όρους λειτουργίας τους.

Στο προηγούμενο δημοσίευμα, θυμίζαμε τη θηριώδη καμπάνια εγκατάστασης οικίσκων της ΤΕΧΑΝ σε κάθε πλατεία και ελεύθερο χώρο, που ξεκίνησε το 2019 με πανηγυρικές τελετές εγκαινίων και την σταθερή παρουσία σε αυτές του τότε υπουργού Εσωτερικών Τάκη Θεοδωρικάκου και του τότε πρέσβη των ΗΠΑ Τζέφρι Πάιατ. Ένα από τα πρώτα μάλιστα είχε τοποθετηθεί μπροστά στο υπουργείο Εσωτερικών με τον πρωθυπουργό Κυρ. Μητσοτάκη να έρχεται αυτοπροσώπως για να πετάξει μπουκαλάκι μέσα του. Σημειωτέον ότι το συγκεκριμένο μηχάνημα απομακρύνθηκε μπροστά από το υπουργείο Εσωτερικών τον περασμένο χειμώνα, μέσα σε εκκωφαντική σιωπή… Σύμφωνα με το αρχικό πόρισμα, τα «σπιτάκια» αγοράστηκαν με φωτογραφικές διατάξεις και ενώ υπήρχαν αντίστοιχα μηχανήματα που κόστιζαν πολύ λιγότερα, έως και 66.000 ευρώ έκαστο.

Το τελικό πόρισμα της ΕΔΕΛ περιλαμβάνει κάποιες μικρές αλλά αξιοσημείωτες διαφορές σε σχέση με το αρχικό που δημοσιεύσαμε πέρυσι. Μέσα στις 134 σελίδες του, ο προσεκτικός αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι γίνεται προσπάθεια να απομακρυνθούν κάποιες αρνητικές διατυπώσεις σχετικά με τον ρόλο της Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης, δηλαδή του συστήματος που προωθεί τα «σπιτάκια» εδώ και σχεδόν 20 χρόνια. Ωστόσο, το τελικό πόρισμα καταλήγει και πάλι στο πρόστιμο των 3 εκατ. ευρώ που επέβαλε το αρχικό, στον φορέα που είναι αρμόδιος για τα σκουπίδια της Αττικής, τον Ειδικό Διαβαθμιδικό Σύνδεσμο Νομού Αττικής (ΕΔΣΝΑ) που ως βασικό του «επίτευγμα» έχει τη λειτουργία της μεγαλύτερης χωματερής στην Ευρώπη, του ΧΥΤΑ Φυλής.

1 of 133

Το «μαγείρεμα» δεν σταμάτησε με τα δύο πορίσματα των εκτάκτων ελέγχων που έγιναν μέσα στο έτος 2023 αλλά συνεχίστηκε έως και το 2025 που η ΕΔΕΛ εκπόνησε νέο πόρισμα με βάση τον αποκαλούμενο Έλεγχο Παρακολούθησης. Και αυτό το τρίτο πόρισμα αφορούσε τις προμήθειες των οικίσκων από τον ΕΔΣΝΑ αλλά και δύο ακόμη φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τον Ενιαίο Σύνδεσμο Διαχείρισης Απορριμμάτων Κρήτης (ΕΣΔΑΚ) και τον Φορέα Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦΟΔΣΑ) Πελοποννήσου. Με τις ευλογίες της κυβέρνησης, οι τρεις φορείς είχαν ξεκινήσει να προμηθευτούν συνολικά 208 σπιτάκια με συνολικό προϋπολογισμό 62,4 εκατομμύρια ευρώ, την ίδια ώρα που δεκάδες δήμοι αγόραζαν επίσης σπιτάκια μέσα από το πρόγραμμα «Αντώνης Τρίτσης» με πόρους 70 εκατ. ευρώ.

Όμως, οι έρευνες της ΕΔΕΛ εντοπίστηκαν στους τρεις φορείς και κατέληξαν, δύο χρόνια αργότερα σε τρία πρόστιμα που υπέγραψε ο Γενικός Γραμματέας Διαχείρισης Τομεακών Προγραμμάτων ΕΤΠΑ, ΤΣ και ΕΚΤ, Βασίλειος Σιαδήμας. Τα πρόστιμα με την «επιβολή ανάκτησης αχρεωστήτως ή παρανόμως καταβληθέντος ποσού», φθάνουν στο συνολικό ύψος των 39.662.480 ευρώ. Τα 18.136.860 αφορούν τον ΕΔΣΝΑ, 10.935.400 τον ΕΣΔΑΚ και 10.590.220 για τον ΦΟΔΣΑ Πελοποννήσου και η ζημιά διαχέεται στους δήμους που απαρτίζουν κάθε φορέα και φυσικά τους δημότες τους. Στις αποφάσεις καταλογισμού, οι τρεις φορείς κατηγορούνται ότι:

• Δεν τεκμηρίωσαν το εύλογο της εκτιμώμενης αξίας των συμβάσεων
• Δεν διασφάλισαν την ισότιμη πρόσβαση όλων των υποψηφίων αναδόχων και την μη δημιουργία εμποδίων στον υγιή ανταγωνισμό μέσα από τον προσδιορισμό των τεχνικών προδιαγραφών
• Υπήρχαν διαφορές ανάμεσα στην πρόσκληση που είχε βγάλει το 2022 ο φορέας χρηματοδότησης του όλου προγράμματος (ΥΜΕΠΕΡΑΑ), τους διαγωνισμούς κάθε φορέα και τα παραληφθέντα αντικείμενα.
• Δεν τηρήθηκαν οι Ειδικοί Όροι της Έκθεσης Τεκμηρίωσης της Υπηρεσίας Γενικού Οικονομικού Συμφέροντος (ΥΓΟΣ) από τον ΕΔΣΝΑ
• Δεν υπήρξε επαρκής έλεγχος για την αξιοπιστία του συστήματος καταγραφής και μέτρησης των λοιπών ανακυκλώσιμων υλικών που συλλέχθηκαν από τα Πολυκέντρα Ανακύκλωσης (σπιτάκια) και εν συνεχεία δηλώθηκαν στο Ηλεκτρονικό Μητρώο Αποβλήτων (ΗΜΑ).

Ολόκληρη η ζημιά φορτώνεται από το υπουργείο Οικονομικών, λοιπόν, στους τρεις φορείς που εκπροσωπούν εκατομμύρια δημότες αν και η ΕΔΕΛ, στα πορίσματά της έριχνε μερίδιο ευθύνης και στη Διαχειριστική Αρχή του ΥΜΕΠΕΡΑΑ για «μη επαρκή αξιολόγηση των υποβληθεισών για ένταξη πράξεων». Η ευθύνη του φορέα που υπάγεται στο κεντρικό κράτος χάθηκε στο μαγείρεμα όπως και κάποιες διαπιστώσεις σχετικά με τον ρόλο του αναδόχου, δηλαδή της ΤΕΧΑΝ και της Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης. Ακολουθούν επισημάνσεις που υπήρχαν στο αρχικό πόρισμα και απαλείφθηκαν από το τελικό που δημοσιεύουμε:

– Ο ΕΔΣΝΑ πρέπει να «λάβει υπόψη την τυχόν μείωση εσόδων του από την εκμετάλλευση των ανακυκλώσιμων υλικών της ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Α.Ε., τη μείωση των εξόδων από τη μη χρήση οχημάτων για την αποκομιδή και μεταφορά των ανακυκλώσιμων υλικών και τη μείωση της δαπάνης μισθοδοσίας του απασχολούμενου προσωπικού, δεδομένου ότι η μεταφορά των ανακυκλώσιμων υλικών φέρεται να έγινε από την ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ για το χρονικό διάστημα από 5/8/2022 έως 7/7/2023».

– Υπήρχε σύσταση προς τον ΕΔΣΝΑ να τεκμηριώσει με βεβαίωση της Γενικής Γραμματείας Συντονισμού Διαχείρισης Αποβλήτων του υπουργείου Περιβάλλοντος, ως αρμόδια Υπηρεσία εποπτείας του Ηλεκτρονικού Μητρώου Αποβλήτων (ΗΜΑ), ότι τα συλλεγέντα υλικά των πολυκέντρων ανακύκλωσης που συγχρηματοδοτήθηκαν από το ΕΠ του ΥΜΕΠΕΡΑΑ δηλώθηκαν για το διάστημα έως τις 7-7-2023 υπέρ των Δήμων στους οποίους αυτά είχαν τοποθετηθεί.

– Επίσης να βεβαιωθεί μέσω του «Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης» (ΕΟΑΝ), ως αρμόδιου φορέα ελέγχου των ΣΣΕΔ, ότι η ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΑΕ δεν χρησιμοποίησε και δεν χρησιμοποιεί για την επίτευξη των στόχων της υλικά συσκευασίας που έχει συλλέξει από τα πολυκέντρα ανακύκλωσης που συγχρηματοδοτήθηκαν από το ΕΠ του ΥΜΕΠΕΡΑΑ.

– Υπήρχε σύσταση προς τον ΕΟΑΝ να διασφαλίσει, για λόγους διαφάνειας, ότι τα σπιτάκια που παρουσιάζει στην ιστοσελίδα της η ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ δεν αποτελούν πολυκέντρα ανακύκλωσης συγχρηματοδοτηθέντα από το πρόγραμμα ΥΜΕΠΕΡΑΑ. Ταυτόχρονα, το ΥΜΕΠΕΡΑΑ να επιβεβαιώσει ότι τα πολυκέντρα που εκείνο χρηματοδότησε «δεν εμφανίζονται πλέον στο site της εταιρείας ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ».

Όλες οι παραπάνω επισημάνσεις και συστάσεις απαλείφονται στο τελικό πόρισμα με βάση έγγραφες διαβεβαιώσεις και αυτοψίες που έγιναν αλλά ταυτόχρονα αναφέρεται ότι «δεν αποδεικνύεται εν τέλει με ασφάλεια ότι ο ΕΔΣΝΑ συλλέγει τις ποσότητες  ανακυκλώσιμων υλικών που περιέχονται στα πολυκέντρα ανακύκλωσης, σύμφωνα με τα  προβλεπόμενα στην ΥΓΟΣ και δηλώνονται ως επιτευχθείς στόχος ανακύκλωσης υπέρ των Δήμων από τους οποίους συλλέχθηκαν».

Τα παραπάνω ευρήματα έχουν σημασία διότι υποτίθεται ότι η ΤΕΧΑΝ απλώς προμηθεύει τα μηχανήματα και η Ανταποδοτική Ανακύκλωση τα συντηρεί και φροντίζει για τη λειτουργία τους αλλά τα υλικά που συγκεντρώνονται (μέταλλο, πλαστικό, γυαλί, χαρτί) καταγράφονται για να αφαιρεθούν από τα σκουπίδια κάθε δήμου και να μειωθούν τα δημοτικά τέλη με τα οποία επιβαρύνονται οι δημότες. Αντιθέτως, φαίνεται πως η Ανταποδοτική Ανακύκλωση αξιοποιούσε τα υλικά για δικό της όφελος. Φαίνεται, λοιπόν πως το σύμπλεγμα ΤΕΧΑΝ – Ανταποδοτική Ανακύκλωση κέρδιζε διπλά αφενός προμηθεύοντας πανάκριβα μηχανήματα, αφετέρου αξιοποιώντας και χιλιάδες τόνους ανακυκλώσιμων υλικών. Για όλα αυτά, ο λογαριασμός θα καταλήξει στους δημότες εκτός εάν κατατεθούν προσφυγές από τους τρεις φορείς και τα πρόστιμα ακυρωθούν ή μειωθούν.

Όμως, το πιο σημαντικό αποτέλεσμα του μαγειρέματος με τα πορίσματα ήταν ότι ΤΕΧΑΝ και Ανταποδοτική Ανακύκλωση απαλλάσσονται από κάθε ευθύνη και αυτό ήταν κάτι που το επιθυμούσαν διακαώς διότι ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στο Σύστημα Επιστροφής Εγγυοδοσίας (DRS).

Το σύστημα αυτό κυοφορείται εδώ και 5 χρόνια, καθώς η κυβέρνηση έδειξε και σε αυτήν την περίπτωση χαρακτηριστική αδυναμία να αποφασίσει ποια συμφέροντα θα ευνοήσει και ποια θα αφήσει παραπονούμενα. Η βασική του ιδέα είναι απλή και εφαρμόζεται εδώ και πολλές δεκαετίες σε πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες, όπως οι ΗΠΑ. 

Κάθε μεταλλική και πλαστική συσκευασία όταν αδειάζει, επιστρέφεται σε ένα σύστημα και αυτός που την προσκομίζει για ανακύκλωση λαμβάνει συγκεκριμένο ποσό. Δεν πρόκειται, φυσικά, για…δωρεά του συστήματος αλλά για ποσό που ήδη έχει πληρώσει ο καταναλωτής αγοράζοντας αρχικά το προϊόν. Με απλούστερα λόγια, εάν σήμερα αγοράζει κάποιος ένα μπουκαλάκι νερού με ανώτατη τιμή 50 λεπτά, όταν λειτουργήσει το DRS θα πληρώνει 60 λεπτά. Εάν ο ίδιος επιστρέψει το μπουκαλάκι στο σύστημα θα πάρει πίσω τα 10 λεπτά. Εάν επιστρέψει δέκα μπουκαλάκια θα πάρει 1 ευρώ. Για πιο μεγάλες συσκευασίες, το εγγυοδοτικό αντίτιμο θα είναι 15 λεπτά ανά τεμάχιο.

Σημειωτέον ότι και σήμερα που δεν υπάρχει σύστημα εγγυοδοσίας, στην τιμή των 50 λεπτών ενός μικρού μπουκαλιού νερού, περιλαμβάνεται και πάλι ένα μικρό ποσό για την ανακύκλωση. Με βάση αυτά τα μικρότερα ποσά οι παραγωγοί των συσκευασιών χρηματοδοτούσαν συστήματα όπως η Ανταποδοτική Ανακύκλωση ή οι μπλε κάδοι της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ). Είναι, όμως, προφανές, ότι αυτές οι χρηματοδοτήσεις δεν απέφεραν αποτέλεσμα ενώ πολλοί παραγωγοί συσκευασιών απέφευγαν να πληρώσουν τις εισφορές τους στα συστήματα αν και χρέωναν τέλη ανακύκλωσης στον καταναλωτή. Με το νέο σύστημα DRS, το βάρος για τον καταναλωτή επαυξάνεται με μοναδικό αντάλλαγμα ότι θα μπορεί να επωφεληθεί από το αντίτιμο της εγγυοδοσίας εάν υπάρχει κοντά του μηχάνημα επιστροφής και φροντίσει να πάει ο ίδιος έως εκεί.

Εννοείται ότι ένα τέτοιο σύστημα δημιουργεί έναν τεράστιο τζίρο χρημάτων που θεωρητικά επιστρέφονται, με αντάλλαγμα την μείωση των σκουπιδιών που πηγαίνουν για θάψιμο. Υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο στην Ελλάδα πωλούνται 2,2 δισ. πλαστικές φιάλες νερού όλων των μεγεθών. Σε αυτές προστίθενται ακόμη 1,5 δισ. πλαστικές και μεταλλικές φιάλες αναψυκτικών και μπύρας.

Με τους πιο χοντρικούς υπολογισμούς, εκτιμάται ότι ο τζίρος της εγγυοδοσίας θα φθάνει ετησίως τα 500 εκατ. ευρώ και βάσει αυτού, θα λειτουργούν χιλιάδες μηχανήματα που θα παραλαμβάνουν τις φιάλες και η «αλυσίδα» που θα διαχειρίζεται τα υλικά. Θεωρητικά, για το καλό του περιβάλλοντος, θα αυξηθούν οι τεράστιες ποσότητες πλαστικού και μετάλλων που τώρα καταλήγουν στα σκουπίδια ή σε ανεξέλεγκτες χωματερές. Στην πράξη, όμως, μεγάλα οικονομικά συμφέροντα ενδιαφέρονται για συγκεκριμένα κομμάτια της «αλυσίδας»: 1) Το ποιος θα εγκαταστήσει τα μηχανήματα που θα παραλαμβάνουν τα δισεκατομμύρια των φιαλών. Εδώ, είναι έκδηλο το ενδιαφέρον της εταιρείας ΤΕΧΑΝ που εγκατέστησε όλα τα προηγούμενα χρόνια τα «σπιτάκια ανακύκλωσης» κάνοντας την ίδια δουλειά αλλά σε όχι τόσο μεγάλη κλίμακα και με πολύ μικρότερο αντίτιμο (33 συσκευασίες για 1 ευρώ)

2) Ποιος θα επωφελείται από τα «αδιάθετα» του τζίρου αυτού. Εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι εκατομμύρια συσκευασίες θα καταλήγουν στα σκουπίδια, διότι ο καταναλωτής μπορεί να μην ενδιαφέρεται για τα 10-15 λεπτά της εγγυοδοσίας είτε διότι δεν θα υπάρχει κοντά του μηχάνημα για να το επιστρέψει. Όμως, τα χρήματα της εγγυοδοσίας θα έχουν πληρωθεί. Εκτιμάται ότι από τον ετήσιο τζίρο των 500 εκατ. που προαναφέραμε, μπορεί έως και 100 εκατ. να μην επιστρέφουν σε όσους τα έχουν πληρώσει.

Το Σύστημα Επιστροφής Εγγυοδοσίας έχει προβλεφθεί σε νόμους που ψήφισε η σημερινή κυβέρνηση από το 2020, ενώ η έναρξη λειτουργίας του αναγγέλλεται από τον Ιανουάριο του 2023, χωρίς ποτέ να ξεκινάει. Είναι προφανές ότι ένας από τους λίγους που επωφελήθηκαν από αυτή την καθυστέρηση είναι τα «σπιτάκια ανακύκλωσης».

Η τελευταία υπουργική απόφαση επί του θέματος, τον Φεβρουάριο του 2025, προβλέπει έναρξη λειτουργίας του συστήματος την 1η Δεκεμβρίου του 2025. Φέρει την υπογραφή και πάλι του Τάκη Θεοδωρικάκου, (με την γνωστή συμπάθεια στα «σπιτάκια») ως υπουργού Ανάπτυξης και του τέως υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας Θεόδωρου Σκυλακάκη. Περιττό να αναφερθεί ότι για να συμβεί αυτό χρειάζεται μεγάλη προετοιμασία ενώ μόλις την περασμένη εβδομάδα ορίστηκε η διοίκηση στο Σύστημα Διαχείρισης που θα διαχειρίζεται το DRS.

Στη διοίκηση αυτή μετέχουν στελέχη από τον χώρο των παραγωγών συσκευασιών αλλά και από τα σουπερμάρκετ. Τα σούπερ μαρκετ μπήκαν στο παιχνίδι όχι μόνο διότι έχουν ισχυρό λόμπινγκ και πωλούν εκατομμύρια συσκευασμένων προϊόντων, αλλά και διότι κρίθηκε πως πρέπει κάποια από τα χιλιάδες μηχανήματα συγκέντρωσης των υλικών να βρίσκονται μέσα σε αυτά.

Τα «σπιτάκια ανακύκλωσης» ως πατέντα καταλάμβαναν μονίμως κοινόχρηστους χώρους (πλατείες, πεζοδρόμια) και αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απογείωση του κόστους. Δηλαδή, έμπαιναν προδιαγραφές που απαιτούσαν να λειτουργούν ακόμη και με θερμοκρασία 40 βαθμών Κελσίου, οπότε έπρεπε οπωσδήποτε να είναι εφοδιασμένα με περίπλοκα συστήματα κλιματισμού. Όλως τυχαίως τέτοιες απαιτήσεις καλύπτονταν μόνο από τα πανάκριβα μηχανήματα της ΤΕΧΑΝ ή άλλων κατασκευαστών με αντίστοιχα υψηλές τιμές που δεν κατάφερναν να υποβάλουν ορθά τις προσφορές τους ή κατέθεταν λάθος εγγυητικές.

Σε κάθε περίπτωση, αυτό που δεν κατάφεραν τα «σπιτάκια ανακύκλωσης» θα πρέπει να το καταφέρουν τα μηχανήματα του DRS. Επειδή υπολογίζεται ότι θα χρειαστούν τουλάχιστον 5.000 τέτοια μηχανήματα, καλό θα ήταν να μην κοστίζουν 300.000 ευρώ το καθένα γιατί αυτό θα σήμαινε κόστος 1,5 δισ. με το καλημέρα. Σκόπιμο θα ήταν επίσης να μην χρειάζεται παρουσία υπαλλήλου για να λειτουργήσουν όπως συμβαίνει στα «σπιτάκια», γεγονός που έχει σαν συνέπεια να μένουν ανοικτά μόνον 8 ώρες την ημέρα και το υπόλοιπο 24ωρο απλώς να κλέβουν πολύτιμο δημόσιο χώρο.