Σαν σήμερα…
Ήταν Κυριακή 27 Οκτωβρίου του 1940 όταν ο Βασίλης Τσιτσάνης ολοκλήρωνε την ηχογράφηση των δυο τελευταίων τραγουδιών του, λίγο πριν την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου… Σύμφωνα μάλιστα με μαρτυρίες, η ηχογράφηση έγινε το βράδυ της Κυριακής 27, προς ξημερώματα Δευτέρας 28 Οκτωβρίου…
«Μ’ ένα πικρό αναστεναγμό»
Το πρώτο τραγούδι ήταν ένα «κανταδόρικο» χασάπικο που ξεκινούσε λέγοντας «Ό,τι κι αν πω δεν σε ξεχνώ και μπρος στην πόρτα σου περνώ»… «Μ’ ένα πικρό αναστεναγμό» ήταν ο πρώτος επίσημος τίτλος του. Τραγουδούσαν ο σπουδαίος Στελλάκης Περπινιάδης μαζί με τον συνθέτη. Μπουζούκι έπαιζε ο Βασίλης Τσιτσάνης, κιθάρα ο Κώστας Καρίπης, ενώ είναι άγνωστος ο μουσικός που έπαιξε δεύτερο μπουζούκι. (1)
Μαρτυρία Στελλάκη Περπινιάδη
Στην επιμελημένη από τον Κώστα Χατζηδουλή βιογραφία του ο Στελλάκης Περπινιάδης θυμάται: «Λίγο πριν τον πόλεμο, τραγούδησα και το “Ο,τι κι αν πω δεν σε ξεχνώ” του Τσιτσάνη. Ακούστε αυτό το τραγούδι τι φανταστικές αρμονίες έχει, τι ερμηνεία, τι ύφος και τι εκπληκτικό παίξιμο κάνει ο Τσιτσάνης. Είναι από τα καλύτερα τραγούδια της λαϊκής μουσικής και από τις καντάδες εκείνες που γράφονται κάθε εκατό χρόνια. Ήταν το τελευταίο από τα προπολεμικά τραγούδια που τραγούδησα εγώ και το τελευταίο από όσα έγραψε προπολεμικά ο Τσιτσάνης. Μετά από λίγες μέρες άρχισε ο πόλεμος του ’40. Και μάλιστα, επειδή στο πίσω μέρος του δίσκου τραγουδάει ο Κερομύτης, πάλι τραγούδι του Τσιτσάνη, για να τον πειράξω τον Κερομύτη, του ‘λεγα ότι τραγουδήσαμε και φέραμε τους Γερμανούς. Το “Ότι κι αν πω” είναι από τα πιο αγαπημένα μου τραγούδια. Αυτό ήταν και το αγαπημένο τραγούδι του Μοσχουντή, του κουμπάρου του Τσιτσάνη, που ερχόταν όπου και αν δούλευα και μ’ έβαζε και το ‘λεγα 6-7 φορές, κάθε βράδυ, γεμίζοντας το πάλκο χαρτούρα. Το ίδιο τραγούδι, λίγο μετά την απελευθέρωση, πληρώθηκε πολλές χρυσές λίρες από τον Μποδοσάκη, που με φώναξε να τραγουδήσω σε μια πρεσβεία Αράβικη στην Αθήνα. Ήμουν βλέπεις, ο αγαπημένος τραγουδιστής του Μποδοσάκη. Το 1940 που ήρθε ο πόλεμος, σταματήσανε τα πάντα». (2)
Μαρτυρία Ζωής Τσιτσάνη
Είναι επίσης χαρακτηριστική η μαρτυρία της Ζωής Τσιτσάνη, συζύγου του λαϊκού συνθέτη: «…Την τελευταία φορά που ήρθαμε στην Αθήνα με τον Βασίλη ήταν τον Οκτώβριο του 1940. Είχε να γραμμοφωνήσει κάτι τραγούδια και ανεβήκαμε μαζί. Μέναμε εδώ κοντά στο Σταθμό Λαρίσης, στην αδερφή της μαμάς του, την Ελένη, που ήταν παντρεμένη εδώ στην Αθήνα. Την παραμονή του πολέμου, στις 27 του μηνός είχε φωνοληψία, δύο τραγούδια έγραφε. Και είχε άλλα δύο, δεν τα θυμάμαι καθόλου ούτε αυτά, για την επόμενη μέρα, την 28η Οκτωβρίου 1940. Το πρωί όμως ακούσαμε σειρήνες, φασαρίες, βγήκε η θεία του έξω και μπαίνει με κλάματα και λέει: “πω, πω, πόλεμος”, ο Βασίλης ετοιμαζόταν να φύγει για την Columbia. Την άλλη μέρα έφυγε για το μέτωπο. Α, ξέχασα να πω ότι με πήρε εκείνη τη μέρα και πήγαμε στη στρατολογία, στην Ομόνοια κάπου. Χαλούσε ο κόσμος. Βομβαρδισμός, τέτοια. Την άλλη μέρα, στις 19 τον συνοδεύσαμε εγώ και η θεία του στο σταθμό. Εμείς κλαίγαμε. Ο Βασίλης ήταν ήρεμος και αμίλητος, κάτι τον απασχολούσε. Κάτσαμε εκεί και τον χαιρετούσαμε ώσπου ξεκίνησε το τρένο». (3)
«Μπατίρης»
Κι αν το «Μ’ ένα πικρό αναστεναγμό» έμελλε να γίνει μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του Τσιτσάνη, δεν συνέβη το ίδιο και με το ζεϊμπέκικο «Μπατίρης» που ηχογραφήθηκε την ίδια μέρα από τον Στέλιο Κερομύτη (ή Κηρομύτη) και την Ιωάννα Γεωργακοπούλου. Μπουζούκι έπαιξε ο Βασίλης Τσιτσάνης, κιθάρα ο Κώστας Καρίπης, ενώ είναι άγνωστος ο μουσικός που παίζει μπαγλαμά.
Οι νεώτερες εκτελέσεις
Και τα δυο τραγούδια κυκλοφόρησαν σε δίσκο γραμμοφώνου μετά τον πόλεμο και σε συλλογές τραγουδιών του Τσιτσάνη, τα νεώτερα χρόνια.
Το «Μ’ ένα πικρό αναστεναγμό» ηχογραφήθηκε ξανά το 1962 με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και την Βούλα Γκίκα και με το φρέσκο ήχο που έφερνε εκείνη την εποχή η νέα τεχνολογία. Κυκλοφόρησε σε δίσκο 45 στροφών. Αργότερα βέβαια γνώρισε κι άλλες επανεκτελέσεις. Πρόχειρα θυμάμαι αυτές του Γιώργου Νταλάρα (δυο φορές), της Δήμητρας Γαλάνη, του Λουκιανού Κηλαηδόνη, του Μπάμπη Τσέρτου, του Γιάννη Πάριου, του Διονύση Σαββόπουλου, του Αγάθωνα και της σοπράνο Χριστίνας Ανδρέου. Αντίθετα με τον «Μπατίρη», τραγούδι για το οποίο δεν επισήμανα κάποια νεώτερη εκτέλεση…
«Μαζί μου δεν ταιριάζεις»
Υπάρχουν όμως και δυο τραγούδια του Τσιτσάνη για τα οποία οι απόψεις σχετικά με την ακριβή ημερομηνία ηχογράφησης διίστανται (ή «τριίστανται»). Το πρώτο είναι το ζεϊμπέκικο «Μαζί μου δεν ταιριάζεις» ή «Δεν θέλω τα ματάκια σου» με ερμηνεύτρια την Νταίζη Σταυροπούλου (ή «θηλυκό Στράτο Παγιουμτζή» όπως την αποκάλεσαν) και διεύθυνση ορχήστρας του Δημήτρη Σέμση ή Σαλονικιού, για το οποίο άλλες πηγές αναφέρουν πως ηχογραφήθηκε το 1940, μαζί με τα δυο προηγούμενα τραγούδια, ενώ άλλες παρουσιάζουν ως ημερομηνία ηχογράφησης την 9η Νοεμβρίου του 1946. Είναι χαρακτηριστικό πως υπάρχουν επίσημες δισκογραφικές εκδόσεις, στις οποίες συμπεριλήφθηκαν τα τραγούδια, που αναφέρουν ως ημερομηνία ηχογράφησης το 1940, ενώ κάποιες άλλες, όπως η κασετίνα 4 cd «Vassilis Tsitsanis – The Postwar Years 1946-1954» που κυκλοφόρησε το 2009 με την επιμέλεια του έγκριτου Εγγλέζου ερευνητή Charles Howard, έχει σαν ημερομηνία το 1946.
Ετοιμάζοντας μάλιστα το παρόν κείμενο, βρέθηκα μπροστά σε μια ανάρτηση στο youtube, την οποία οφείλω να καταθέσω, που λέει πως: «Το τραγούδι ηχογραφήθηκε την ίδια ημέρα που καταλήφθηκε η Αθήνα από τους Γερμανούς στις 27/04/1941 και κυκλοφόρησε στις 09/11/1946. Δίσκος COLUMBIA DG 6617».
Μαρτυρία Βασίλη Τσιτσάνη
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μαρτυρία του Βασίλη Τσιτσάνη – η οποία διαφοροποιείται, κατά κάποιο τρόπο, από την μαρτυρία της συζύγου του Ζωής που διαβάσαμε παραπάνω – όπως αποτυπώθηκε από τον Σώτο Αλεξίου στο βιβλίο του «Ο ξακουστός Τσιτσάνης» το 2003.
Γράφει λοιπόν ο Σώτος Αλεξίου: «Γυρνώντας στην Αθήνα, ο Βασίλης έχει έτοιμα αρκετά τραγούδια και προγραμματίζουν να τα γραμμοφωνήσουν στην H.M.V. τον Οκτώβριο. Στις 27 μπαίνουν στο στούντιο και γραμμοφωνούν δύο τραγούδια, ένα με τον Κερομύτη και τη Γεωργακοπούλου και ένα ντουέτο με το Στελλάκη («Μπατίρης» και «Μ’έναν πικρό αναστεναγμό»). Επίσης, τώρα κυκλοφορούν και δύο τραγούδια με την Νταίζη Σταυροπούλου («Στον Άγιο Κωνσταντίνο» και «Μαζί μου δεν ταιριάζεις»). Αυτά είναι τα τελευταία τραγούδια της Νταίζης και του Τσιτσάνη που γραμμοφωνήθηκαν προπολεμικά, αλλά κυκλοφόρησαν μετά τον πόλεμο».
Και ο Βασίλης Τσιτσάνης: «Είχαμε κανονίσει να ήμαστε στο στούντιο νωρίς την άλλη μέρα, γιατί είχα πολλά τραγούδια και έπρεπε να τα προλάβουμε όλα. Όμως μας πρόλαβε ο πόλεμος. Όλη η Αθήνα ξεσηκώθηκε λες και πηγαίναμε σε πανηγύρι. Πήραμε με τη Ζωή τα πράγματά μας και την άλλη μέρα φύγαμε. Έπρεπε εγώ να παρουσιαστώ επειγόντως στη Λάρισα. Εκεί μας περίμενε ο κουνιάδος μου ο Αντρέας, που συνόδεψε τη Ζωή πίσω στη Θεσσαλονίκη. Η Ζωή φοβότανε και έκλαιγε, δεν ήθελε να φύγει. Με δάκρυα μπήκε στο τρένο. Τη σκηνή αυτή την είχα μπροστά μου σε όλη τη διάρκεια του πολέμου». (4)
«Στον Άγιο Κωνσταντίνο»
Το δεύτερο τραγούδι λοιπόν, για το οποίο οι απόψεις των ερευνητών διχάζονται, είναι το χασάπικο «Στον Άγιο Κωνσταντίνο» με την Νταίζη Σταυροπούλου και τον Τσιτσάνη στις δεύτερες φωνές και διεύθυνση ορχήστρας του Δημήτρη Σέμση. Οι περισσότερες αναφορές έχουν σαν ημερομηνία ηχογράφησης την 9η Νοεμβρίου 1946, αν και κάποιες αναφέρουν το 1940. Σύμφωνα με τις καταγραφές του Παναγιώτη Κουνάδη, το τραγούδι ηχογραφήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 1946. (5) Στα νεώτερα χρόνια επανήλθε και έγινε πιο γνωστό από την επανεκτέλεση της Αθηναϊκής Κομπανίας το 1982, με τίτλο «Γραμμόφωνα», στο δεύτερο δίσκο της με τίτλο «Θυμήσου θείε Τάκη».
Μαρτυρία Ντέζης Σταυροπούλου
Υπάρχει όμως μια σημαντική μαρτυρία της Νταίζης Σταυροπούλου στον Κώστα Χατζηδουλή, που, μάλλον, αποσαφηνίζει τα πράγματα:
«Μέχρι που έγινε ο πόλεμος του ’40 είχα κυριαρχήσει στα γραμμόφωνα. Ύστερα, με την κατοχή, σταματήσανε τα εργοστάσια και οι δίσκοι και αναγκαστικά αποσύρθηκα κι εγώ, όπως όλοι. Εγώ δεν ξέρω τι λένε. Εγώ θυμάμαι πολύ καλά, σα να ‘ναι τώρα δα, ότι εκείνη την ημέρα που άρχισε ο πόλεμος, θα πήγαινα στο στούντιο με τον Βασίλη για να τραγουδήσω το «Μαζί μου δεν ταιριάζεις» και «Στον Άγιο Κωνσταντίνο». Πού να πηγαίναμε, όμως, που χάλαγε ο κόσμος με την επιστράτευση; Θυμάμαι, που συνόδεψα στο σταθμό Λαρίσης τον Τσιτσάνη, την ημέρα που έφευγε για τον πόλεμο. Το ’40, στις 28 Οκτωβρίου…»
«…Μετά τον πόλεμο ξαναπήγα στην ΚΟΛΟΥΜΠΙΑ, το 1946. Τότες ξανανοίξανε τα εργοστάσια. Μόλις είχε έρθει από τη Θεσσαλονίκη και ο Βασίλης. Υπόγραψα αποκλειστικό συμβόλαιο για ένα χρόνο. Ένα τραγούδι είπα ή δύο, κάτι τέτοιο. Το τελευταίο τραγούδι μου, πάλι του Βασίλη, το έκανα πρόβα στου Χρυσίνη το σπίτι, γιατί τότε θέλαμε ησυχία…» (6)
Όπως και να’ χει, το βέβαιο είναι πως και τα δυο τραγούδια κυκλοφόρησαν σε δίσκο 78 στροφών Columbia το 1946.
Πηγές:
1) Πολύτιμες πληροφορίες για αυτή την καταγραφή, καθώς και οι ετικέτες των δίσκων 78 στροφών αντλήθηκαν από τη βάση δεδομένων που δημιούργησε ο μουσικολόγος και διδάκτορας του πανεπιστημίου του Leeds (Αγγλία) Νίκος Ορδουλίδης για τη δισκογραφία του Βασίλη Τσιτσάνη. Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως.
2) Κώστας Χατζηδουλής «Ρεμπέτικη ιστορία 1» (εκδόσεις «Νεφέλη», 1979)
3) Ανέκδοτες αφηγήσεις της Ζωής Τσιτσάνη (ένα μικρό μέρος τους δημοσιεύθηκε στην «Ελευθεροτυπία» τον Γενάρη του 1987). Από το ένθετο που συνοδεύει την κασετίνα 10 cd «Βασίλης Τσιτσάνης – Anniversary – ηχογραφήσεις 1936-2014», επιμέλεια: Πέτρος Παράσχης (Minos – Emi, Universal 2014)
4) Σώτος Αλεξίου «Ο ξακουστός Τσιτσάνης» (εκδόσεις «Κοχλίας» 2003)
5) Βιβλίο – cd «Τα ρεμπέτικα» (Τόμος Νο 16), επιμέλεια: Παναγιώτης Κουνάδης (Μinos – Emi, «Τα Νέα», 2010)
6) Συνέντευξη της Νταίζης Σταυροπούλου στον Κώστα Χατζηδουλή το 1982, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Λαϊκό Τραγούδι» (τεύχος 3, Απρίλιος 2003)
7) Θεόφιλος Αναστασίου «Βασίλης Τσιτσάνης – Άπαντα» (έκδοση του περιοδικού «Λαϊκό τραγούδι», 2004)
8)Μανόλης Αθανασάκης «Βασίλης Τσιτσάνης – 1946» (έκδοση του περιοδικού «Λαϊκό Τραγούδι», 2006)
