Μια από τις πιο αμφιλεγόμενες γενετικές έρευνες των τελευταίων ετών αφορά τον άνθρωπο που σημάδεψε με τον πιο σκοτεινό τρόπο τον 20ό αιώνα: τον Αδόλφο Χίτλερ. Η πρόσφατη ανάλυση DNA από αίμα του ναζιστή ηγέτη, βασισμένη σε ένα αιματοβαμμένο κομμάτι υφάσματος από το καταφύγιό του στο Βερολίνο, έχει ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση – όχι μόνο για τα ευρήματα, αλλά κυρίως για το αν έπρεπε ποτέ να γίνει.
Τι έδειξε η ανάλυση του DNA
Μια διεθνής ερευνητική ομάδα, μέσα από πολυετή εργαστηριακή διαδικασία, κατάφερε να ταυτοποιήσει και να αλληλουχίσει για πρώτη φορά το DNA του Χίτλερ, ταιριάζοντας το Y χρωμόσωμα με δείγμα άνδρα συγγενή του που είχε συλλεχθεί δέκα χρόνια νωρίτερα.
Τα βασικά επιστημονικά ευρήματα:
- Καμία ένδειξη εβραϊκής καταγωγής, καταρρίπτοντας παλιές φήμες που κυκλοφορούσαν ήδη από τη δεκαετία του 1920.
- Ισχυρή γενετική ένδειξη για σύνδρομο Kallmann, μια σπάνια διαταραχή που μπορεί να επηρεάσει την εφηβεία, τη σεξουαλική ανάπτυξη και τη μορφολογία των γεννητικών οργάνων (π.χ. μικροπέος, κρυψορχία) αλλά και τη λίμπιντο.
Για τους ιστορικούς, όπως ο Δρ Άλεξ Κέι από το Πανεπιστήμιο του Πότσνταμ, η διάσταση αυτή είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, καθώς ίσως συνδέεται με την απουσία ουσιαστικής ιδιωτικής ζωής και την απόλυτη αφοσίωση του Χίτλερ στην πολιτική.
Οι «επικίνδυνες» πολυγονιδιακές βαθμολογίες
Η πιο ευαίσθητη πλευρά της έρευνας αφορά την ανάλυση πολυγονιδιακών βαθμολογιών – στατιστικά μοντέλα που εκτιμούν γενετική προδιάθεση για ορισμένες παθήσεις, συγκρίνοντας το DNA ενός ατόμου με μεγάλα δείγματα πληθυσμού.
Στην περίπτωση του Χίτλερ, διαπιστώθηκαν υψηλές τιμές προδιάθεσης (στο ανώτερο 1%) για:
αυτισμό
Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής/Υπερκινητικότητας (ADHD)
σχιζοφρένεια
διπολική διαταραχή
Οι επιστήμονες, όμως, τονίζουν εμφατικά: αυτό δεν σημαίνει ότι ο Χίτλερ έπασχε πράγματι από αυτές τις διαγνώσεις. Η ανάλυση δείχνει κίνδυνο, όχι βεβαιότητα. «Το ότι κάτι είναι κωδικοποιημένο στο DNA, δεν σημαίνει ότι θα εκφραστεί», επισημαίνουν γενετιστές.
Φόβοι για στιγματισμό και «εύκολες εξηγήσεις»
Εδώ ξεκινά η μεγάλη κριτική. Ειδικοί όπως η καθηγήτρια εγκληματολογικής γενετικής Ντενίς Σίντερκομπ Κορτ από το King’s College θεωρούν ότι οι ερμηνείες είναι «υπερβολικά τολμηρές» και πρακτικά άχρηστες για την κατανόηση του χαρακτήρα ή της συμπεριφοράς ενός ατόμου.
Ο καθηγητής Σάιμον Μπάρον-Κοέν από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ υπενθυμίζει ότι «η μετάβαση από τη βιολογία στη συμπεριφορά είναι ένα τεράστιο άλμα», προειδοποιώντας για τον κίνδυνο στιγματισμού: άνθρωποι με διάγνωση αυτισμού ή άλλες νευροδιαφορετικότητες μπορεί να νιώσουν ότι η πάθησή τους συνδέεται, άδικα, με έναν από τους μεγαλύτερους εγκληματίες της ιστορίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι η Εθνική Εταιρεία Αυτισμού του Ηνωμένου Βασιλείου χαρακτήρισε την προσέγγιση του ντοκιμαντέρ «φτηνό τέχνασμα».
Το ματωμένο ύφασμα και η επιστημονική περιέργεια
Το κομμάτι υφάσματος που χρησιμοποιήθηκε στην ανάλυση προέρχεται από τον καναπέ στο υπόγειο καταφύγιο του Χίτλερ, όπου αυτοκτόνησε το 1945. Ο Αμερικανός συνταγματάρχης Ρόσενγκρεν, που είχε μπει πρώτος στο καταφύγιο, το πήρε ως «τρόπαιο πολέμου». Σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Ιστορίας του Γκέτισμπεργκ στις ΗΠΑ.
Η καθηγήτρια γενετικής Τούρι Κινγκ, που ηγήθηκε της έρευνας για το ντοκιμαντέρ του Channel 4 «Hitler’s DNA: Blueprint of a Dictator», παραδέχεται ότι αρχικά δίστασε πολύ:
ήξερε ότι αγγίζει ένα ηθικά ναρκοθετημένο πεδίο. Όπως λέει, ωστόσο, κάποιος αργά ή γρήγορα θα το επιχειρούσε, και προτίμησε να γίνει με αυστηρή επιστημονική μεθοδολογία και ελεγχόμενα πλαίσια.
Το μεγάλο ηθικό ερώτημα: Έπρεπε να γίνει;
Πέρα από την καθαυτή επιστήμη, η συζήτηση αγγίζει την ηθική της έρευνας:
Μπορεί να εξεταστεί το DNA ενός ανθρώπου χωρίς τη συγκατάθεσή του – ή κάποιου άμεσου απογόνου;
Αλλάζει κάτι το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος ευθύνεται για μαζικά εγκλήματα και γενοκτονία;
Υπερκαλύπτει το ιστορικό ενδιαφέρον το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα μετά θάνατον;
Η Τούρι Κινγκ υποστηρίζει ότι πρόκειται για ιστορική έρευνα όπως τόσες άλλες σε οστά και λείψανα σημαντικών προσωπικοτήτων, ενώ ο Δρ Κέι τονίζει πως ο Χίτλερ είναι νεκρός εδώ και 80 χρόνια, χωρίς απογόνους, και υπεύθυνος για «ανείπωτα δεινά» – στοιχεία που, κατά τη γνώμη του, γέρνουν τη ζυγαριά υπέρ της έρευνας.
Άλλοι ιστορικοί, όμως, δεν πείθονται. Η Αν Βαν Μούρικ προειδοποιεί ότι τέτοιες αναλύσεις κινδυνεύουν να θολώσουν τα πραγματικά διδάγματα της ιστορίας: ότι «κανονικοί άνθρωποι, σε συγκεκριμένες συνθήκες, μπορούν να διαπράξουν ή να ανεχθούν ακραία βία». Αν εστιάζουμε στο αν ο Χίτλερ είχε μικρό πέος ή πιθανό αυτισμό, χάνουμε τη μεγάλη εικόνα του πώς λειτουργεί η μαζική βία.
Η ευθύνη της επιστήμης – και των μέσων
Οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ υπογραμμίζουν ότι η έρευνα πέρασε από αυστηρή ηθική αξιολόγηση σε δύο χώρες, ενώ αρκετά ευρωπαϊκά εργαστήρια αρνήθηκαν να συμμετάσχουν, δείχνοντας πόσο ευαίσθητο είναι το ζήτημα.
Τελικά, όπως σημειώνει ο Δρ Κέι, η ευθύνη δεν βαραίνει μόνο τους επιστήμονες, αλλά και όποιον μεταφέρει τα αποτελέσματα: μέσα ενημέρωσης, σχολιαστές, κοινό. Το κλειδί είναι να παρουσιάζονται τα δεδομένα με ακρίβεια, χωρίς υπεραπλουστεύσεις και χωρίς να ενισχύονται στερεότυπα ή στιγματισμοί.
Το ερώτημα, πάντως, μένει ανοιχτό:
η μελέτη του DNA του Χίτλερ μάς φέρνει πιο κοντά στην κατανόηση της ιστορίας – ή κινδυνεύει να τη μετατρέψει σε ένα ακόμη, πιο «επιστημονικό» είδος voyeurism;
