Πως κατασκευάζεται η αδράνεια
Του Αντώνη Ανδρουλιδάκη
Η σύγχρονη ελληνική κοινωνία εμφανίζει ένα παράδοξο.
Ενώ η θεσμική κρίση, η διαφθορά, η δημοκρατική αποδιάρθρωση και η συστηματική απαξίωση του κοινωνικού κράτους έχουν κορυφωθεί, η συλλογική αντίδραση παραμένει ασθενική, αποσπασματική ή περιστασιακή. Η κατάσταση αυτή περιγράφεται συχνά με όρους «απάθειας», «αδράνειας», «αδιαφορίας» ή «καναπέ» αποδιδόμενη είτε σε μικροσυμφέροντα, είτε σε έλλειψη ενδιαφέροντος, είτε σε πολιτισμικά στερεότυπα όπως το «DNA της φυλής» κ.λπ..
Ωστόσο, η κοινωνική ψυχολογία και οι θεωρίες του συλλογικού τραύματος προσφέρουν μια πιο σύνθετη ερμηνεία. Η απάθεια δεν είναι επιλογή, αλλά αποτέλεσμα κοινωνικών μηχανισμών συμμόρφωσης, επαναλαμβανόμενων τραυματικών εμπειριών και μιθριδατισμού, δηλαδή συναισθηματικής ανοσίας., απέναντι στην επαναλαμβανόμενη αδικία.
Τα διάσημα πειράματα του Solomon Asch (1951) έδειξαν κάτι βαθύ και διαχρονικό.
Ο άνθρωπος τείνει να προσαρμόζει την κρίση του στην πλειοψηφία ακόμη κι όταν αυτή κάνει προφανώς λάθος.
Δεν το κάνει επειδή είναι αδύναμος, αδιάφορος, “γίδι” ή “χαζός”, αλλά γιατί φοβάται. Φοβάται την απόκλιση, την έκθεση, την απομόνωση, τη σύγκρουση με την “ομάδα”.
Αν το μεταφέρουμε στο ελληνικό συλλογικό φαινόμενο, τότε η απάθεια δεν είναι χαρακτηριστικό, αλλά κοινωνικά παραγόμενο -ή και προκαλούμενο- αποτέλεσμα συμμόρφωσης.
Στα πειράματα του Asch, η ομάδα δηλώνει το λάθος ως σωστό και το άτομο ακολουθεί. Στην Ελλάδα, η “πλειοψηφία” των τελευταίων δεκαετιών “παράγει” ένα κλίμα ματαιότητας (“τίποτα δεν αλλάζει”), μια κυρίαρχη κουλτούρα κυνισμού (“όλοι ίδιοι είναι”), μια αίσθηση κινδύνου όταν κάποιος εκτίθεται πολιτικά (“μη μπλέκεις”), ένα πρόταγμα ιδιώτευσης (“κοίτα τη δουλειά σου”)
Αυτό το περιβάλλον λειτουργεί όπως η “ομάδα” του Asch.
Δεν χρειάζεται καν να μας πιέσει κάποιος ρητά. Η πλειοψηφική στάση, σαν συνέπεια της ενδοομαδικής πίεσης, είναι ήδη εκεί, σαν σιωπηλή εντολή. Και ο πολίτης συμμορφώνεται για να αποφύγει κάτι βαθύτερο, το κοινωνικό ρίσκο της διαφωνίας.
Μαζί με τα τραύματα που έχουμε αναλύσει (καταστροφές, προδομένες εξεγέρσεις, συλλογική μαθημένη αδυναμία), η κοινωνία έχει εξοικειωθεί – μιθριδατικά- με την αδικία, την διαφθορά, την θεσμική εγκατάλειψη, την πολιτική υποκρισία.
Όταν οι μικρές δόσεις δηλητηρίου γίνονται κανονικότητα, τότε η αντίσταση μοιάζει παράλογη, ενώ η συμμόρφωση ή η υποταγή εμφανίζεται ως “ώριμη, ρεαλιστική και υπεύθυνη στάση”.
Ακριβώς όπως ο συμμετέχων στα πειράματα του Asch γνωρίζει ότι η ομάδα κάνει λάθος, έτσι κι ο Έλληνας πολίτης ξέρει ότι το σύστημα είναι άδικο. Αλλά λέει: «και τι να κάνουμε τώρα;»
Αυτό είναι η στιγμή της συμμόρφωσης με την πλειοψηφία του αδιεξόδου.
Όπως και στο πείραμα του Asch, ο συμμετέχων είναι μόνος απέναντι στην ομάδα, έτσι και στην Ελλάδα, η μοναξιά απέναντι στη συλλογική απάθεια είναι ακόμα πιο έντονη. Κάθε πολίτης σκέφτεται «Μα θα το κάνω εγώ, όταν όλοι οι άλλοι κάθονται;»
«Θα γίνω ο γραφικός; ο αφελής; ο “επαναστάτης”; για να πληρώσω εγώ την νύφη; »
Η πολιτική μας κουλτούρα έχει στιγματίσει τη δημόσια έκθεση ως υπερβολή, αφέλεια, “επαναστατική εφηβεία”, “γραφικότητα” και ριψοκίνδυνη αφέλεια.
Έτσι, πολλοί αποσύρονται στον “καναπέ” όχι επειδή δεν νοιάζονται, αλλά επειδή φοβούνται ότι θα σταθούν μόνοι απέναντι στην πλειοψηφική αδράνεια.
Όμως, στο πείραμα του Asch, το πιο κρίσιμο εύρημα είναι η απουσία «συμμάχου» . Ο συμμετέχων ήταν στην πραγματικότητα μόνος τους. Όταν στο πείραμα υπήρχε έστω ένας σύμμαχος που έλεγε την αλήθεια, η συμμόρφωση έπεφτε από 75% σε 5%.
Συνεπώς, οι Έλληνες δεν είναι “απαθείς”. Είναι μόνοι τους.
Δεν υπάρχει -ακόμη- η κρίσιμη μάζα που θα σπάσει τη σιωπή.
Γι’ αυτό τα κινήματα που εμφανίστηκαν ως “σύμμαχοι” – όπως το Πολυτεχνείο, οι Πλατείες του 2011, το 62% του 2015, και πρόσφατα το Κίνημα των Τεμπών- προκάλεσαν εκρήξεις συμμετοχής. Γιατί “έσπασαν” το πείραμα του Asch. Έδειξαν ότι “δεν είσαι μόνος”.
Και είναι αυτό που τρομάζει τις ελίτ, που η συστημική τους στρατηγική είναι πάντα η ίδια. Πόλωση, απαξίωση, γελοιοποίηση, αντιστροφή ευθύνης.
Οι ελίτ γνωρίζουν πολύ καλά το “πείραμα Asch”. Το ξέρουν διαχρονικά. Ξέρουν ότι όσο η κοινωνία παραμένει διασπασμένη,
- όσο νιώθει ότι κανείς δεν θα σταθεί δίπλα ο ένας στον άλλο,
- όσο βλέπει τους λίγους που μιλάνε να λοιδορούνται, τόσο θα αναπαράγει το μοτίβο της σιωπηλής συμμόρφωσης.
Η απάθεια λοιπόν, ο καναπές, δεν είναι απειλή για το σύστημα, είναι το καύσιμό του.
Άρα, αν το πρόβλημα είναι τύπου Asch, τι χρειαζόμαστε;
– Ορατούς συμμάχους (ίσως αυτός είναι ο βαθύτερος λόγος που το Κίνημα των Τεμπών ξύπνησε κάτι.)
– Δημόσια ρήγματα στην πλειοψηφική σιωπή (όταν το κανονικό γίνει αμφισβητήσιμο)
– Νέες μορφές κοινότητας και σχέσης (η αντίσταση αρχίζει από την εμπιστοσύνη και την φροντίδα)
– Πολιτικές μορφές που θρυμματίζουν τον “κανόνα” της αδράνειας (όχι άλλες παλιές συνταγές).
Συμπερασματικά, η ελληνική απάθεια δεν είναι πολιτισμικό ελάττωμα. Δεν είναι «χαρακτήρας του Έλληνα». Δεν είναι τεμπελιά, ούτε ιδιοτροπία και δεν αντιμετωπίζεται με νουθεσίες ή απαξιωτικές επικρίσεις.
Αν το πρόβλημα είναι η κοινωνικά παραγόμενη συμμόρφωση / υποταγή, η λύση είναι η κοινωνικά παραγόμενη απελευθέρωση.
