Απαντήσεις στα ερωτηματικά της εμφάνισης και… χρήσης της συνείδησης στους ανθρώπους.
Ποιο εξελικτικό σκοπό εξυπηρετεί η συνείδηση και τι πληροφορίες μπορούν να μας προσφέρουν τα πτηνά σχετικά με την προέλευσή της; Αυτά τα ερωτήματα βρίσκονται στο επίκεντρο δύο νέων μελετών από ερευνητές του Πανεπιστημίου Ruhr στο Μπόχουμ.
Τα τελευταία είκοσι χρόνια το ενδιαφέρον για την επιστήμη της συνείδησης έχει αυξηθεί ραγδαία, όμως ένα βασικό ζήτημα παραμένει άλυτο: σε τι χρησιμεύει στην πραγματικότητα η συνείδηση; Γιατί εμφανίστηκε εξαρχής; Η εύρεση απαντήσεων είναι ουσιαστική για την κατανόηση του λόγου για τον οποίο ορισμένα είδη, όπως το ανθρώπινο ανέπτυξαν συνειδητή επίγνωση, ενώ άλλα όχι.
Η έρευνα για τους εγκεφάλους των πτηνών προσθέτει μια ακόμη σημαντική οπτική δείχνοντας ότι η εξέλιξη μπορεί να παράγει παρόμοια λειτουργικά αποτελέσματα για τη συνείδηση ακόμη και όταν οι βασικές δομές του εγκεφάλου διαφέρουν.
Ερευνητές με επικεφαλής τους καθηγητές Άλμπερτ Νέβεν και Ονουρ Γκουντίρκιν στο Πανεπιστήμιο Ruhr στο Μπόχουμ στη Γερμανία δημοσίευσαν τα ευρήματά τους στην επιθεώρηση «Philosophical Transactions of the Royal Society B».
Η ευχαρίστηση και ο πόνος
Η συνειδητή εμπειρία επηρεάζει κάθε μέρος της ζωής μας μέσα από στιγμές απόλαυσης αλλά και δυσφορίας. Μπορεί να νιώσουμε τη ζεστασιά του Ήλιου στο δέρμα μας ή να ακούσουμε το κελάηδισμα των πουλιών και να αισθανθούμε μια αίσθηση ηρεμίας.
Άλλες φορές αντιλαμβανόμαστε τον πόνο όπως ένα γόνατο που πονάει μετά από ένα χτύπημα ή παλεύουμε με επίμονες απαισιόδοξες σκέψεις. Αυτό εγείρει ένα θεμελιώδες ερώτημα: γιατί τα ζωντανά όντα να εξελίξουν μια ικανότητα που περιλαμβάνει τόσο ευχάριστες αισθήσεις όσο και εμπειρίες βαθιά δυσάρεστες ή ακόμη και συντριπτικές;
Ο Άλμπερτ Νέβεν και ο Κάρλος Μοντεμαγιόρ περιγράφουν τη συνείδηση ως αποτελούμενη από τρεις μορφές, καθεμιά με ξεχωριστό σκοπό: βασική διέγερση, γενική εγρήγορση και ανακλαστική αυτοσυνείδηση.
Στάδιο Πρώτο: Βασική Διέγερση. «Εξελικτικά, η βασική διέγερση αναπτύχθηκε πρώτη, με τη βασική λειτουργία να θέτει το σώμα σε κατάσταση συναγερμού σε καταστάσεις που απειλούν τη ζωή, ώστε ο οργανισμός να παραμείνει ζωντανός», εξηγεί ο Νέβεν. «Ο πόνος είναι ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό μέσο για την αντίληψη ζημιάς στο σώμα και την ένδειξη της απειλής για τη συνέχιση της ζωής. Αυτό συχνά προκαλεί μια αντίδραση επιβίωσης, όπως φυγή ή ακινησία».
Στάδιο Δεύτερο: Γενική Εγρήγορση. Ένα δεύτερο βήμα στην εξέλιξη είναι η ανάπτυξη της γενικής εγρήγορσης. Αυτή μας επιτρέπει να εστιάζουμε σε ένα στοιχείο μέσα στη ροή διαφορετικών πληροφοριών. Όταν βλέπουμε καπνό ενώ κάποιος μας μιλάει μπορούμε να επικεντρωθούμε μόνο στον καπνό και να αναζητήσουμε την πηγή του. «Αυτό καθιστά δυνατό να μάθουμε νέες συσχετίσεις: πρώτα τον απλό αιτιώδη συσχετισμό ότι ο καπνός προέρχεται από φωτιά και δείχνει πού βρίσκεται η φωτιά. Αλλά η στοχευμένη εγρήγορση μας επιτρέπει επίσης να αναγνωρίζουμε σύνθετες, επιστημονικές συσχετίσεις», λέει ο Κάρλος Μοντεμαγιόρ.
Στάδιο Τρίτο: Ανακλαστική Αυτοσυνείδηση. Οι άνθρωποι και ορισμένα ζώα αναπτύσσουν στη συνέχεια μια ανακλαστική αυτοσυνείδηση. Στην πολύπλοκη μορφή της σημαίνει ότι μπορούμε να στοχαστούμε τον εαυτό μας καθώς και το παρελθόν και το μέλλον μας. Μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τον εαυτό μας και να την ενσωματώσουμε στις πράξεις και στα σχέδιά μας. «Η ανακλαστική συνείδηση, στις απλές μορφές της, αναπτύχθηκε παράλληλα με τις δύο βασικές μορφές της συνείδησης. Σε αυτές τις περιπτώσεις η συνειδητή εμπειρία εστιάζει όχι στην αντίληψη του περιβάλλοντος αλλά στην συνειδητή καταγραφή πτυχών του εαυτού» εξηγεί ο Νέβεν.
Αυτό περιλαμβάνει την κατάσταση του ίδιου του σώματος, καθώς και την αντίληψη, τις αισθήσεις, τις σκέψεις και τις πράξεις. Ένα απλό παράδειγμα είναι η αναγνώριση του εαυτού στον καθρέφτη, μια ικανότητα που τα παιδιά αναπτύσσουν στους 18 μήνες και που έχει παρατηρηθεί και σε ορισμένα ζώα όπως χιμπαντζήδες, δελφίνια και καρακάξες. Οι ανακλαστικές συνειδητές εμπειρίες, ως βασική τους λειτουργία, μας επιτρέπουν να εντασσόμαστε καλύτερα στην κοινωνία και να συντονιζόμαστε με τους άλλους.
Τα πτηνά
Οι ερευνητές δείχνουν στη μελέτη τους ότι τα πτηνά ενδέχεται να διαθέτουν θεμελιώδεις μορφές συνειδητής αντίληψης. Οι ερευνητές τονίζουν τρεις κεντρικούς τομείς στους οποίους τα πτηνά παρουσιάζουν αξιοσημείωτες ομοιότητες με τις συνειδητές εμπειρίες των θηλαστικών: αισθητηριακή συνείδηση, νευροβιολογικά θεμέλια και εκδηλώσεις αυτοσυνείδησης. Πρώτον μελέτες της αισθητηριακής συνείδησης δείχνουν ότι τα πτηνά όχι μόνο επεξεργάζονται αυτόματα τα ερεθίσματα αλλά τα βιώνουν υποκειμενικά. Όταν τα περιστέρια εκτίθενται σε αμφίσημα οπτικά ερεθίσματα, εναλλάσσονται μεταξύ διαφορετικών ερμηνειών, παρόμοια με τους ανθρώπους. Έχει επίσης αποδειχθεί ότι οι κάργιες που θεωρούνται από τα πιο ευφυή πτηνά διαθέτουν νευρικά σήματα που δεν αντανακλούν τη φυσική παρουσία ενός ερεθίσματος, αλλά την υποκειμενική αντίληψη του ζώου. Όταν μια κάργια μερικές φορές αντιλαμβάνεται συνειδητά ένα ερέθισμα και άλλες φορές όχι, ορισμένα νευρικά κύτταρα αντιδρούν ανάλογα με αυτήν την εσωτερική εμπειρία.
Οι εγκέφαλοι των πτηνών περιέχουν λειτουργικές δομές που ανταποκρίνονται στις θεωρητικές απαιτήσεις της συνειδητής επεξεργασίας παρά τη διαφορετική εγκεφαλική τους δομή. «Το πτηνό ισοδύναμο του προμετωπιαίου φλοιού, το NCL, διαθέτει τεράστιες συνδέσεις και επιτρέπει στον εγκέφαλο να ενσωματώνει και να επεξεργάζεται ευέλικτα πληροφορίες. Το συνδεσμικό δίκτυο του προσκεφαλικού εγκεφάλου των πουλιών, που παρουσιάζει το σύνολο των ροών πληροφοριών ανάμεσα στις περιοχές του εγκεφάλου, έχει πολλές ομοιότητες με αυτό των θηλαστικών. Τα πουλιά πληρούν έτσι πολλά κριτήρια καθιερωμένων θεωριών της συνείδησης, όπως η θεωρία του Παγκόσμιου Νευρωνικού Χώρου Εργασίας» λέει ο Γκουντίρκιν
Πρόσφατα πειράματα δείχνουν ότι τα πτηνά μπορεί να διαθέτουν διαφορετικά είδη αυτοαντίληψης. Αν και ορισμένα είδη κορβιδών περνούν το παραδοσιακό τεστ του καθρέφτη, άλλες οικολογικά σημαντικές παραλλαγές των δοκιμών έχουν δείξει περαιτέρω μορφές αυτοσυνείδησης σε άλλα είδη. «Πειράματα δείχνουν ότι περιστέρια και κότες διακρίνουν ανάμεσα στην αντανάκλασή τους σε καθρέφτη και σε ένα πραγματικό άτομο του είδους τους και αντιδρούν ανάλογα με το πλαίσιο. Αυτό αποτελεί ένδειξη περιστασιακής βασικής αυτοσυνείδησης», λέει ο Γκουντίρκιν.
Τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι η συνείδηση είναι ένα παλαιότερο και πιο διαδεδομένο εξελικτικό φαινόμενο από ό,τι πιστευόταν. Τα πτηνά δείχνουν ότι η συνειδητή επεξεργασία είναι δυνατή και χωρίς εγκεφαλικό φλοιό και ότι διαφορετικές εγκεφαλικές δομές μπορούν να επιτύχουν παρόμοιες λειτουργικές λύσεις.
