Kρατούμενη #24965-111: Το παιδί – θαύμα που εξαπάτησε μεγιστάνες, ασθενείς και εαυτόν

Η Ελίζαμπεθ Χολμς στέκεται όρθια μπροστά στον ομοσπονδιακό δικαστή στην Καλιφόρνια.

Λίγα χρόνια νωρίτερα, τα ίδια αμερικανικά μέσα τη βάφτιζαν «νεότερη αυτοδημιούργητη δισεκατομμυριούχος», «νέα Στιβ Τζομπς», το πρόσωπο μιας γενιάς startuppers που «θα αλλάξουν τον κόσμο».

Τώρα, ακούει ψύχραιμη ότι καταδικάζεται σε περισσότερα από 11 χρόνια φυλάκισης για απάτη εις βάρος επενδυτών. Το ημερολόγιο γράφει 19 Νοεμβρίου 2022.

Πίσω από τα νούμερα της ποινής κρύβεται μια ιστορία που ξεκινά με μια έφηβη που μισεί τις βελόνες και ονειρεύεται να νικήσει τον καρκίνο – και καταλήγει σε μια εταιρεία–φάντασμα, σε χιλιάδες παραπλανημένους ασθενείς και σε ένα κατηγορητήριο–σήμα κινδύνου προς όλη τη Silicon Valley.

Το «παιδί–θαύμα» που θέλει να αλλάξει τον κόσμο

Η ιστορία ξεκινά στο Στάνφορντ, το 2003. Η Holmes, πρωτοετής φοιτήτρια χημικής μηχανικής, καταθέτει τα πρώτα έγγραφα για πατέντα: ένα patch που θα αναλύει μικροσκοπικά δείγματα αίματος για λοιμώξεις και θα αποδεσμεύει αντιβιοτικά. Λίγο αργότερα, η ιδέα «μεγαλώνει»:

Αντί για σωληνάκια αίματος, λίγες μόνο σταγόνες από ένα τσίμπημα στο δάχτυλο.
αντί για μεγάλα εργαστήρια, ένα μικρό μηχάνημα –το «Edison»– που υπόσχεται να ανιχνεύει από χοληστερίνη και διαβήτη μέχρι καρκίνο.

Στα 19 της, εγκαταλείπει το πανεπιστήμιο για να ιδρύσει την Theranos. Χρησιμοποιεί τα χρήματα που είχαν φυλάξει οι γονείς της για τις σπουδές της ως αρχικό κεφάλαιο, πείθει τον καθηγητή της, Τσάνινγκ Ρόμπερτσον, να γίνει ο πρώτος μέντορας και μέλος του Δ.Σ. και μπαίνει σε τροχιά… μύθου.

Σιωπή, μυστήριο, μαύρα ζιβάγκο

Η εταιρεία λειτουργεί για χρόνια σχεδόν σε «stealth mode»: χωρίς site, χωρίς διαφάνεια, χωρίς ουσιαστικά στοιχεία για την τεχνολογία της. Αυτό δεν αποτρέπει τους επενδυτές. Αντιθέτως, το μυστήριο την βοηθά.

Η Χολμς χτίζει προσεκτικά την εικόνα της:

• προσλαμβάνει σχεδιαστές της Apple για το «Edison»
• υιοθετεί την «στολή» του Στιβ Τζομπς – μαύρο ζιβάγκο, μίνιμαλ αισθητική
• μιλά με βαθύτερη, επιβλητική φωνή
• δίνει εμπνευσμένες συνεντεύξεις για τη «δημοκρατικοποίηση της υγείας».

Το 2013 βγαίνει στο προσκήνιο με ορμή. Το 2014 και 2015 φιγουράρει στα εξώφυλλα των Fortune, Forbes και Inc, μπαίνει στη λίστα του Time με τους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους και υπόσχεται ότι σύντομα «κάθε Αμερικανός θα έχει πρόσβαση σε εξετάσεις Theranos σε απόσταση 5 μιλίων από το σπίτι του».

Η αποτίμηση της Theranos εκτοξεύεται στα 9 δισ. δολάρια. Στα χαρτιά, η Holmes είναι δισεκατομμυριούχος.

Ένα ΔΣ γεμάτο «βαριά ονόματα» – και λίγη επιστήμη

Για να αποκτήσει κύρος, η Theranos γεμίζει το διοικητικό της συμβούλιο με πρόσωπα που υπό άλλες συνθήκες θα συναντούσε κανείς σε αίθουσες του Λευκού Οίκου, όχι σε start-up βιοτεχνολογίας:

• ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Τζορτζ Σουλτς
• ο Χένρι Κίσινγκερ
• ο πρώην υπουργός Γουίλιαμ Πέρι
• ο στρατηγός Τζιμ Ματίς
• ο πρώην CEO της Wells Fargo, Ρίτσαρντ Κοβάσεβιτς

Αντίστοιχα εντυπωσιακή είναι η λίστα των επενδυτών: η οικογένεια Γουόλτον (Wal-Mart) με 150 εκατ. δολάρια, ο Ρούπερτ Μέρντοχ με πάνω από 120 εκατ., η Μπέτσι Ντεβός με 100 εκατ. και δεκάδες ακόμη «βαριά πορτοφόλια».

Όλοι πείθονται ότι κρατούν στα χέρια τους το επόμενο μεγάλο άλμα της ιατρικής διάγνωσης.

Αυτό που λείπει εντυπωσιακά από τη σύνθεση; Ειδικοί στην αιματολογία, στην εργαστηριακή ιατρική, στη βιοτεχνολογία. Η επιστήμη, σε μια εταιρεία που υπόσχεται να την «επαναστατικοποιήσει», βρίσκεται στο περιθώριο.

Το εργαστήριο του φόβου

Το 2009, στο κάδρο μπαίνει ο Ράμες «Sunny» Μπαλουάνι ο άνθρωπος που αναλαμβάνει την καθημερινή διοίκηση της Theranos. Δεν έχει εμπειρία σε βιοϊατρική, ούτε σε εργαστήρια. Έχει, όμως, χρήματα – και μια ισχυρή, επιθετική προσωπικότητα.

Στο εσωτερικό της εταιρείας, η κουλτούρα γίνεται μείγμα μυστικότητας, πίεσης και φόβου. Έγγραφα σφραγίζονται, πρόσβαση στα εργαστήρια περιορίζεται, οι εργαζόμενοι παρακολουθούνται, απολύονται ή «εξαφανίζονται» αν θέσουν πολλές ερωτήσεις. Η Holmes και ο Balwani κρύβουν από το Δ.Σ. ότι είναι ζευγάρι, θολώνοντας ακόμη περισσότερο τα όρια ανάμεσα σε προσωπικό και επαγγελματικό.

Το «Edison», η καρδιά της υπόσχεσης, δεν δουλεύει όπως έχει παρουσιαστεί. Μπορεί να εκτελέσει λίγες μόνο αναλύσεις και αυτές με αμφίβολα αποτελέσματα. Για να καλυφθεί το κενό, η Theranos χρησιμοποιεί κρυφά μηχανήματα τρίτων, όπως της Siemens – ενώ προς τα έξω επιμένει ότι όλα γίνονται στο «μαγικό κουτί» της.

Οι εργαζόμενοι που βλέπουν λάθος αποτελέσματα να φεύγουν προς γιατρούς και ασθενείς χτυπούν καμπανάκι. Τα λάθος αποτελέσματα, όμως, «καθαρίζονται» από τα στατιστικά. Αυτό που μένει είναι το αφήγημα – όχι η πραγματικότητα.

Οι whistleblowers που σπάνε τη σιωπή

Ο Τάιλερ Σουλτς, εγγονός του Τζορτζ Σουλτς, μπαίνει στην Theranos γεμάτος πίστη στο όραμα. Πολύ γρήγορα, βλέπει ότι κάτι δεν ταιριάζει: αλλοιωμένα δεδομένα, μηχανήματα στα οποία κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι συμβαίνει, επιθετικές αντιδράσεις όταν επισημαίνει προβλήματα.

Η Έρικα Τσανκγ, νεαρή επιστήμονας, ζει παρόμοιες εμπειρίες. Βλέπει λάθος αποτελέσματα να διαγράφονται, να επαναλαμβάνονται μέχρι να «βγει» κάτι που μοιάζει σωστό.

Όταν δοκιμάζει η ίδια το αίμα της στο μηχάνημα και λαμβάνει διάγνωση για έλλειψη βιταμίνης D που διαψεύδεται από κλασικές εξετάσεις, ξέρει ότι δεν πρόκειται για μεμονωμένο λάθος.

Και οι δύο προσπαθούν πρώτα να μιλήσουν «εντός των τειχών»:

Η Τσανκ απευθύνεται στον Μπαλουάνι και εισπράττει απαξίωση για την επάρκειά της.
Ο Σουλτς ζητά συνάντηση με τη Χολμς, στέλνει e-mail με αναλυτικές παρατηρήσεις – και λαμβάνει απάντηση γεμάτη απειλές από τον Μπαλουάνι.

Όταν τα κανάλια εντός της εταιρείας κλείνουν, στρέφονται προς τα έξω. Η Cheung στέλνει επιστολή στην ρυθμιστική αρχή CMS.

Ο Σουλτς μιλά στον δημοσιογράφο της Wall Street Journal John Carreyrou. Το 2015 δημοσιεύονται τα πρώτα αποκαλυπτικά ρεπορτάζ: η Theranos δεν χρησιμοποιεί τις δικές της συσκευές για τις περισσότερες εξετάσεις και όπου τις χρησιμοποιεί, τα αποτελέσματα είναι αναξιόπιστα.

Από εκεί και πέρα, η πτώση επιταχύνεται. Οι ελεγκτικές αρχές μπαίνουν στα εργαστήρια, εντοπίζουν σωρεία παραβιάσεων, η Walgreens «παγώνει» τη συνεργασία, η CMS αφαιρεί την άδεια του εργαστηρίου στην Καλιφόρνια και απαγορεύει στην Holmes να διευθύνει εργαστήριο για δύο χρόνια. Το 2018, η Theranos κλείνει οριστικά.

Η δίκη που διαλύει τον μύθο

Τον Αύγουστο του 2021 ξεκινά στην Καλιφόρνια η δίκη. Η Χολμς εμφανίζεται πλέον ως νέα μητέρα, σε σχέση με τον κληρονόμο ξενοδοχειακής αλυσίδας Μπίλι Έβανς– το αφήγημα αλλάζει, αλλά τα γεγονότα μένουν.

Οι εισαγγελείς την κατηγορούν ότι:

• παραπλανεί συστηματικά επενδυτές για τις δυνατότητες της τεχνολογίας και τα οικονομικά της εταιρείας
• αποκρύπτει ότι το «Edison» μπορεί να εκτελέσει μόνο ελάχιστες από τις εκατοντάδες αναλύσεις που διαφημίζει
• αφήνει λάθος αποτελέσματα να φτάνουν σε ασθενείς, από διαγνώσεις HIV μέχρι εσφαλμένες ενδείξεις αποβολής.

Στο δικαστήριο παρελαύνουν μάρτυρες–κλειδιά: ο πρώην lab director Adam Rosendorff που είχε προειδοποιήσει την Holmes για τα λάθη, ασθενείς με τραυματική εμπειρία από τα τεστ, μέλη του Δ.Σ. όπως ο στρατηγός Τζιμ Ματίς που παραδέχονται ότι βασίζονταν αποκλειστικά στις διαβεβαιώσεις της.

Η υπεράσπιση προσπαθεί να μεταφέρει το βάρος: οι επενδυτές, λέει, δεν έκαναν τον δέοντα έλεγχο· στη Silicon Valley το «μεγάλο όραμα» προηγείται της τεχνολογίας· η Holmes είναι θύμα ψυχολογικής και σεξουαλικής κακοποίησης από τον Μπαλουάνι, ο οποίος –σύμφωνα με τη γραμμή της– την ελέγχει σε κάθε επίπεδο.

Το δικαστήριο, όμως, δεν πείθεται. Τον Ιανουάριο του 2022, η Χολμς κρίνεται ένοχη για τέσσερις κατηγορίες: τρεις για απάτη σε βάρος επενδυτών και μία για συνωμοσία. Ο Balwani, σε ξεχωριστή δίκη, θα κριθεί ένοχος σε ακόμη περισσότερα αδικήματα και θα καταδικαστεί σε 12 χρόνια και 11 μήνες κάθειρξη.

Από το εδώλιο στο κελί

Η ποινή της Χολμς ανακοινώνεται τον Νοέμβριο του 2022: περισσότερα από 11 χρόνια στη φυλακή, πολύ μακριά από το 18μηνο κατ’ οίκον περιορισμού που ζητούν οι δικηγόροι της.

Η έφεση απορρίπτεται και, στα τέλη Μαΐου 2023, η γυναίκα που υποσχόταν να «δημοκρατικοποιήσει την ιατρική» περνά την πόρτα της ομοσπονδιακής φυλακής στο Bryan του Τέξας.

Η επίσημη ημερομηνία αποφυλάκισης δείχνει Δεκέμβριο 2032 – σχεδόν μία δεκαετία πίσω από τα κάγκελα.

Για τους Αμερικανούς εισαγγελείς, η υπόθεση Theranos είναι κάτι περισσότερο από μια προσωπική κατάρρευση. Είναι ένα μήνυμα προς ολόκληρη την κουλτούρα του «fake it till you make it» στη Silicon Valley: οι ιδρυτές δεν μπορούν πια να υπόσχονται ό,τι θέλουν, να φουσκώνουν νούμερα, να μετατρέπουν τους ασθενείς σε «πειραματόζωα» και, όταν όλα αποκαλύπτονται, να κρύβονται πίσω από το όραμα.

Και για τις επιχειρήσεις, ο φάκελος Theranos μένει ως ένα σκληρό case study για το τι συμβαίνει όταν απουσιάζει η κουλτούρα «speak-up»: όταν οι whistleblowers λοιδορούνται, οι εσωτερικές προειδοποιήσεις αγνοούνται και η εικόνα μετρά περισσότερο από την αλήθεια.

Η Ελίζαμπεθ Χολμς δεν είναι πια το πρόσωπο που φωτογραφίζεται πλάι σε προέδρους και δισεκατομμυριούχους. Είναι ο πιο ηχηρός συναγερμός: ότι ακόμη και στην εποχή των μονόκερων και των εκατονταπλάσιων αποτιμήσεων υπάρχει μια γραμμή που δεν μπορείς να περάσεις χωρίς συνέπειες.