Η συνεχής και ανελέητη ανθρώπινη επιδρομή στο περιβάλλον θα οδηγήσει μοιραία και στην εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους. Εκτός αν προλάβουμε να εποικίσουμε το Διάστημα αλλάζοντας και εμάς τους ίδιους
Η εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη μας από την εμφάνιση των πρώτων απλών πολυκύτταρων οργανισμών, πριν από περίπου 1,5 δισεκατομμύρια χρόνια, έως σήμερα έχει περάσει από φάσεις έντονης βιογένεσης αλλά και μαζικών εξαφανίσεων χλωρίδας και πανίδας. Πέντε μαζικές εξαφανίσεις στα τελευταία 500 εκατομμύρια χρόνια εξάλειψαν μεγάλο μέρος της ζωής, με τους τριλοβίτες, τα αμμωνοειδή και τους δεινοσαύρους να είναι κάποια από τα πιο γνωστά είδη που, ενώ κυριάρχησαν για εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, σήμερα τα γνωρίζουμε μόνο από τα απολιθώματά τους.
Αυτές οι μαζικές εξαφανίσεις προκλήθηκαν από ακραία φυσικά φαινόμενα, ηφαιστειακές εκρήξεις, μεταβολές στη χημεία της ατμόσφαιρας και των ωκεανών, πτώσεις μετεωριτών, αλλά και από την ίδια την εσωτερική ευαλωτότητα των οικοσυστημάτων, όπως παραδείγματος χάριν είναι η περίπτωση ορισμένων ομάδων δεινοσαύρων που φαίνεται να είχαν ήδη μειωμένη γενετική ποικιλότητα πριν από την πτώση του αστεροειδούς πριν από 66 εκατομμύρια χρόνια, που ήταν και η τελική αιτία εξαφάνισής τους.
Ανθρωπογενείς εξαφανίσεις ειδών
Σήμερα, διανύουμε την 6η μαζική εξαφάνιση με υπαίτιο όχι κάποιο σπάνιο φυσικό φαινόμενο, αλλά τον Homo sapiens. Από την επιτυχημένη έξοδό μας από την Αφρική πριν από περίπου 60 χιλιάδες χρόνια, η επίδρασή μας στον πλανήτη συνεχίζει να είναι καταλυτική: ανεξέλεγκτο κυνήγι που αφάνισε τη μεγα-πανίδα, γεωργική εξάπλωση, αποψίλωση δασών, ρύπανση, υπερεκμετάλλευση πόρων. Η απώλεια βιοποικιλότητας που έχουμε προκαλέσει έχει επιταχυνθεί με την πρόσφατη κλιματική αλλαγή. Η κρίση αυτή δεν αφορά μόνο τα οικοσυστήματα γύρω μας· αντανακλάται και στο ανθρώπινο γένος.
Τα συγγενικά μας είδη, των Homo neanderthalensis και Denisovans, έχοντας – σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες – περιορισμένη γενετική ποικιλότητα, ήταν ευάλωτα σε περιβαλλοντικές διαταραχές, πράγμα που μαζί με τον ανταγωνισμό με τον Homo sapiens συνέβαλε στην εξαφάνισή τους. Ο Homo sapiens, παρ’ όλο που και αυτού η γενετική δεξαμενή παραμένει περιορισμένη (προϊόν ενός μικρού αρχικού πληθυσμού που εξήλθε από την Αφρική), συνεχίζει να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται, με κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα την ανάπτυξη αντοχής των ενηλίκων στη λακτόζη και την πρόσφατη αύξηση της έλλειψης φρονιμιτών.
Ωστόσο, αυτός ο ρυθμός προσαρμογής είναι πολύ αργός σε σχέση με τις καταιγιστικές περιβαλλοντικές ανατροπές που προκαλεί η κλιματική αλλαγή. Αντίστοιχα και η πολιτισμική εξέλιξη, μια εξαιρετικά γρήγορη – σε σχέση με την γενετική – διαδικασία προσαρμογής σε μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες (με ιστορικά παραδείγματα τη χρήση φωτιάς, την ανάπτυξη της γεωργίας, την αστικοποίηση, την ανάπτυξη επιστήμης και τεχνολογίας), έχει χρονικές υστερήσεις που εξαρτώνται από πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές δυναμικές που δεν προβλέπονται εύκολα.
Επομένως, ούτε η βιολογική ούτε η πολιτισμική διαδικασία προσαρμογής εξελίσσονται με ικανούς ρυθμούς σε σχέση με τις αλλαγές που επιφέρει η κλιματική αλλαγή. Και καθώς οι φυσικοί πόροι της Γης καταναλώνονται και το περιβάλλον υποβαθμίζεται με ανησυχητική ταχύτητα, αναζητούνται εναλλακτικές προοπτικές για τη μελλοντική επιβίωση του είδους μας.
Διαστημική αποίκηση
Μια πιθανή – ίσως αναγκαία – διέξοδος είναι η διαστημική αποίκηση, όσο φουτουριστική κι αν ακούγεται. Ο σημερινός τεχνολογικός ανταγωνισμός μεταξύ των μεγάλων διαστημικών δυνάμεων, κυρίως των ΗΠΑ και της Κίνας, που στοχεύει κυρίως στην οικονομική εκμετάλλευση διαστημικών πόρων – κατά παράβαση και των επιταγών του διεθνούς διαστημικού δικαίου –, θα μπορούσε τουλάχιστον να αξιοποιηθεί ως εφαλτήριο για την επέκταση της ανθρωπότητας στο ηλιακό μας σύστημα. Η αποίκηση της Σελήνης, του Αρη ή των δορυφόρων του Δία και του Κρόνου θα μπορούσε να αποτελέσει καταφύγιο διαφυγής από ένα οικοσύστημα που καταρρέει, αλλά πιθανώς και τον καταλύτη για μια νέα φάση στην ανθρώπινη εξέλιξη.
Οι προκλήσεις της διαπλανητικής αποίκησης όμως είναι τεράστιες: κοσμική ακτινοβολία, χαμηλή ή μηδενική βαρύτητα, έλλειψη οξυγόνου, ακραίες θερμοκρασίες, απουσία βιώσιμων οικοσυστημάτων αλλά και πολιτισμική απομόνωση είναι παράγοντες που απαιτούν ρηξικέλευθα αντίμετρα. Η μακρόχρονη επιβίωση του ανθρώπου με τη σημερινή του μορφή σε τέτοια ακραία περιβάλλοντα είναι αμφίβολη.
Η αξιοποίηση όμως της συνθετικής βιολογίας και βιοτεχνολογίας θα μπορούσε να οδηγήσει στον μετασχηματισμό του Homo sapiens σε ένα υβριδικό βιο-τεχνολογικό ον ικανό να προσαρμόζεται σε ακραία περιβάλλοντα. Η επέκταση της νόησης με τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης, η βελτίωση σωματικών λειτουργιών μέσω νανοτεχνολογίας και η μερική απεξάρτηση από τη γήινη διατροφική αλυσίδα, μέσω αξιοποίησης – μεταξύ άλλων – τεχνητής φωτοσύνθεσης, θα μπορούσαν πιθανώς να σηματοδοτήσουν τη μετάβαση σε μια νέα εξελικτική φάση. Επιπλέον, η γονιδιακή επεξεργασία με χρήση βιβλιοθηκών DNA θα μπορούσε να διατηρήσει τη γενετική ποικιλότητα, ακόμη και σε αρχικά μικρές διαστημικές αποικίες.
Είναι σαφές ότι η διαστημική αποίκηση είναι ένα πολυεπίπεδο τεχνολογικό, βιολογικό, κοινωνικό και ηθικό εγχείρημα με τεράστιες δυσκολίες, αλλά πιθανότατα να αποτελεί μονόδρομο για την επιβίωση του Homo sapiens.
Ωστόσο, θεμελιώδης προϋπόθεση για να αξιοποιήσουμε ή τουλάχιστον να διερευνήσουμε αυτές τις δυνατότητες είναι η διατήρηση του πολιτισμού μας, τουλάχιστον για τον απαραίτητο χρόνο για την ανάπτυξη των σχετικών τεχνολογιών.
Δυστυχώς, το ίδιο το κοινωνικο-οικονομικό μας σύστημα αποτελεί τροχοπέδη στην επιβιωσιμότητα του ανθρώπου. Το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, στηριγμένο στην υπερκατανάλωση, στις κοινωνικές ανισότητες, στην ανεξέλεγκτη κερδοφορία μιας μικρής ελίτ, στις συγκρούσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων – που θα μπορούσαν να γίνουν και πυρηνικές – και στην κατασπατάληση των πόρων του πλανήτη, γεννά συνθήκες αυτοκαταστροφής και οικολογικής κατάρρευσης.
Σήμερα βιώνουμε μια απίστευτη επιστροφή σε συνθήκες Μεσοπολέμου (η περίοδος μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων του 20ού αιώνα), με τις παγκόσμιες πολιτικές και οικονομικές ελίτ να καθοδηγούν τις εξελίξεις σε ατραπούς παγκόσμιας σύγκρουσης – χωρίς συναίσθηση ότι διακυβεύεται η ίδια η ύπαρξη της ανθρωπότητας.
Το Παράδοξο του Fermi και μια πιθανή απάντηση
Δίνουν άραγε οι σημερινές συνθήκες μια πιθανή εξήγηση του Παράδοξου του Fermi, που αφορά το ερώτημα «Πού είναι οι άλλοι;»; Δηλαδή, αφού το Σύμπαν είναι γεμάτο από γαλαξίες με δισεκατομμύρια αστρικών συστημάτων, γιατί δεν έχουμε συναντήσει κανέναν άλλον πολιτισμό; Μια πιθανή απάντηση είναι ότι κατά την εξέλιξη τεχνολογικών πολιτισμών, ο άκρατος ανταγωνισμός – οικονομικός, πολιτικός και στρατιωτικός μεταξύ τάξεων, κοινωνικών και εθνών – και η συνεπακόλουθη ανεξέλεγκτη χρήση πόρων και οι συγκρούσεις οδηγούν νομοτελειακά σε καταστροφή του περιβάλλοντος και εν τέλει στην καταστροφή των πολιτισμών πριν προλάβουν να γίνουν διαστρικοί.
Αν αυτή η υπόθεση ισχύει, τότε η ανθρωπότητα μπορεί να βρίσκεται ακριβώς μπροστά σε αυτή την κρίσιμη καμπή. Αν συνεχίσουμε όπως σήμερα, το τέλος είναι προδιαγεγραμμένο. Αν όμως καταφέρουμε να αλλάξουμε ριζικά, χτίζοντας κοινωνίες αλληλεγγύης και συνεργασίας και μια οικονομία που θα δίνει προτεραιότητα στην κοινωνία και στη βιώσιμη ευημερία, τότε μια τέτοια ριζική – αλλά αναγκαία – μεταστροφή μπορεί να δώσει τον απαραίτητο χρόνο για την ανθρωπότητα να προλάβει τη μετάβαση σε μια νέα εξελικτική πλατφόρμα, αυτή του Homo stellaris – του «ανθρώπου των άστρων» –, πριν από την εξάντληση των πόρων της Γης και τη διαφαινόμενη μελλοντική κλιματική και περιβαλλοντική κατάρρευση.
Οπως οι πρόγονοί μας εξελίχθηκαν από δενδρόβια πρωτεύοντα σε δίποδα όντα, μετάβαση που τους έδωσε τη δυνατότητα να επεκταθούν σε όλο τον πλανήτη, έτσι και ο μελλοντικός άνθρωπος – ένα βιοτεχνολογικά βελτιωμένο είδος, προσαρμοσμένο στις ακραίες συνθήκες του Διαστήματος, θα μπορέσει να συνεχίσει το ταξίδι του στο σύμπαν και, ποιος ξέρει, να συναντήσει και άλλους – λίγους – πολιτισμούς που πρόλαβαν τη μετάβαση πριν από την εξαφάνιση.
