Του Αντώνη Ανδρουλιδάκη
Το συλλογικό μας τραύμα δεν είναι πια σιωπηλό, απέκτησε φωνή. Κι όταν η φωνή αυτή παίρνει σάρκα —μέσα από την απεργία πείνας, το δημόσιο πένθος, τις μητέρες και τους πατέρες που βγαίνουν στο δρόμο— παύει να είναι μόνο ατομική οδύνη και γίνεται κοινωνικό αίτημα, γίνεται καθρέφτης για όσα συστηματικά έχουν σκεπαστεί.
Η ενεργοποίηση των αρχετύπων της Μητέρας και του Πατέρα στο συλλογικό μας ασυνείδητο —εκεί όπου η μητρική φροντίδα και η πατρική προστασία έχουν συμβολική βαρύτητα— μετασχηματίζει το «Κίνημα των Τεμπών» σε υπαρξιακή πρόκληση για το πολιτικό σύστημα. Δεν πρόκειται μόνο για ένα πολιτικό περιστατικό, αλλά για πολιτικό Ρήγμα/Ορόσημο που εκθέτει την απουσία νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος, φωτίζει το χάσμα μεταξύ λόγων και πράξεων, ξεσκεπάζει χρόνια συμπολιτευόμενα και αντιπολιτευόμενα προσωπεία και ξυπνά μνήμες από παλιές προδοσίες (Κατοχή, Χούντα, Μνημόνια) αλλά και από τα προσωπικά τραύματα που κουβαλάει κάθε πολίτης αυτής της χώρας.
Αυτό το διπλό φορτίο —το συμβολικό και το ιστορικό— καθιστά την αγωνία του πολιτικού συστήματος εξαιρετικά σοβαρή και ως εκ τούτου την αντίδραση του κρίσιμη. Συνεπώς είναι αναμενόμενη -και την βλέπουμε ήδη- η ανάπτυξη και εντατικοποίηση μιας σειράς τακτικών που στοχεύουν στο να ελέγξουν, να απονοηματοδοτήσουν ή να διασπάσουν την κοινή λαϊκή νοηματοδότηση των Τεμπών.
Στο άρθρο που ακολουθεί επιχειρούμε να αναλύσουμε μία προς μία αυτές τις πιθανές τακτικές, να δούμε πώς λειτουργούν στην πράξη και ποιες συνέπειες προκαλούν, και, το σημαντικότερο, να προτείνουμε πρακτικούς τρόπους με τους οποίους το «Κίνημα των Τεμπών» (ο Σύλλογος Συγγενών, η κοινωνία, τα μέσα, οι νομικές κινήσεις, διάφοροι φορείς υποστήριξης) μπορεί να τις αναχαιτίσει ή/και να τις μετατρέψει σε πλεονέκτημα.
1) Απαξίωση — «Αποϊεροποίηση» των προσώπων και της πράξης.
Δηλαδή, θα επιχειρηθεί να αποδυναμωθεί η ηθική και συμβολική ισχύς του κινήματος, να μειωθεί η συμπάθεια και η «διασπορά» αλληλεγγύης μέσω:
Λεκτικών ακρωτηριασμών (χαρακτηρισμοί: «θέατρο», «υπερβολές», «πολιτική εκμετάλλευση»).
Επικοινωνιακών αφαιρέσεων (μη προβολή, αποσιώπηση εικόνων, απομόνωση του πατέρα/οικογένειας).
Προσπάθειας να «βαφτιστεί» η πράξη ως περιθωριακή, γραφική, προϊόν ατομικής ψυχολογικής κατάστασης αντί για συλλογική κραυγή δικαιοσύνης.
Για παράδειγμα, η προσπάθεια γελοιοποίησης της απεργίας πείνας με συμβολισμούς όπως «τσαντίρι», «σίριαλ», «θεατρική πράξη», «gourmet!!!!» επιχειρεί να απομυθοποιήσει και να απο-ιεροποιήσει την πράξη διαμαρτυρίας. Όταν το κίνημα περιγράφεται ως «παράσταση» ή «σκηνικό», αποστερείται την ιερότητα του πένθους και της διεκδίκησης και γίνεται εύκολο να αγνοηθεί ή να κατακερματιστεί η συμπάθεια της κοινωνίας.Η μείωση της συναισθηματικής ταύτισης της κοινωνίας θα οδηγήσει σε λιγότερη αλληλεγγύη και άρα σε αποδυνάμωση της πίεσης προς το πολιτικό σύστημα. Με άλλα λόγια, αν οι χαρακτηρισμοί αυτοί «περάσουν», το όλο ζήτημα θα χάσει το πολιτικό του βάρος και θα συρρικνωθεί σε «ιδιωτική γραφικότητα». Να σημειωθεί ότι το λεξιλόγιο αυτό δεν είναι ούτε τυχαίο ούτε αθώο. Είναι μια μορφή συμβολικής βίας: αφαιρεί την ιερότητα από το σώμα που μαρτυρεί και μετατρέπει την αγωνία σε σκηνικό, την οδύνη σε αισθητική αξιολόγηση. Αλλά το πένθος δεν είναι biennale!
Οι πιθανές συνέπειες αυτής της τακτικής μπορεί να είναι η βραχυπρόθεσμη φθορά της δημόσιας έκφρασης του κινήματος και μακροπρόθεσμα -αν η απαξίωση «περάσει»- η υποστροφή στο ατομικό πεδίο μιας κάποιας «ιδιωτικής υπόθεσης» που θα έχει χάσει την πολιτική της βαρύτητά.
Ως αντίμετρα θα προτείναμε:
Διατήρηση αξιοπρεπούς και συγκροτημένου λόγου· όχι απλώς συναισθηματικές εκρήξεις που δίνουν «ευκαιρία» για απαξίωση.
Επαρκή ντοκουμέντα και τεκμηρίωση (φωτογραφίες, βίντεο, ιατρικές εκθέσεις, επίσημα έγγραφα) που αντισταθμίζουν το «λεξιλόγιο» της απαξίωσης.
Δημιουργία μικρών, αξιόπιστων αφηγήσεων/πορτρέτων (βίντεο μαρτυρίες, συνεντεύξεις) που ανθίζουν την ανθρώπινη διάσταση — δύσκολο να χλευαστεί.
Συμμαχίες με σεβαστούς θεσμικούς φορείς (δικηγόροι, επιστήμονες, εκκλησία/θρησκευτικοί φορείς αν αρμόζει) για να «επανα-ιεροποιήσουν» το αίτημα.
2) Συγκάλυψη & Χρονική φθορά — «Πάρε χρόνο, κουράσου, ξέχασε»
Δηλαδή, θα επιχειρηθεί η επιβράδυνση διαδικασιών, νομικοί δαιδαλώδεις ελιγμοί, αναβολές, διαχείριση της πληροφορίας ώστε το θέμα να «παλιώσει» (news fatigue), εσωτερικές διεργασίες που δείχνουν «δουλειά» αλλά στην ουσία καθυστερούν (προσωρινές επιτροπές, διερεύνηση χωρίς δεσμευτικό χρονοδιάγραμμα). Η πρόταση, που ήδη συζητιέται, για άδεια εκταφής, μόνο όμως για την πιστοποίηση του DNA των σορών, είναι μέρος αυτής της τακτικής. Προφανής στόχος να μειωθεί η ένταση με την πάροδο του χρόνου· να «σβήσει» το κύμα αλληλεγγύης.
Οι πιθανές συνέπειες αυτής της συστημικής τακτικής μπορεί να είναι τόσο η διεύρυνση της οργής όταν η κοινή γνώμη καταλάβει ότι οι καθυστερήσεις είναι σκόπιμες, όσο καιη κούραση των υποστηρικτών αλλά και η ριζοσπαστικοποίηση όσων μένουν.
Ως αντίμετρα θα προτείνουμε:
Σαφές και αδιαπραγμάτευτο χρονοδιάγραμμα απαιτήσεων: «αν δεν γίνει X εντός Y ημερών, θα γίνει Z δράση».
Συνεχής παροχή τεκμηρίωσης και ενημέρωση — να μην αφήνουμε το κενό ενημέρωσης στο σύστημα.
Διασύνδεση των μικρών δράσεων σε ένα συνεχές αφήγημα: κάθε καθυστέρηση να συνοδεύεται από νέα δημόσια αποκάλυψη, νέα μιντιακή παρέμβαση.
Διεθνοποίηση: το θέμα σε διεθνείς οργανισμούς/ΜΜΕ — η χρονική φθορά που μπορεί να επιχειρεί το Σύστημα χάνει σε αποτελεσματικότητα όταν πολλαπλασιάζονται τα μέτωπα.
3) Αντιστροφή ρόλων — «Ξαναβάζω τη στολή του Πατέρα-Προστάτη, της Μητέρας Τροφού» (ρητορικά ή κατασταλτικά μέτρα)
Δηλαδή, θα επιχειρηθεί η επανεμφάνιση του κράτους ως «Πατέρα-Προστάτη» και «Μητέρας-Τροφού/Φροντίστριας», μια επανανομιμοποίηση μέσω εικόνας με:
Επιδεικτική ανάληψη δράσεων «για την ασφάλεια/τάξη/υποστήριξη»: συμβολικές παροχές, υποσχέσεις, επιτροπές, έκτακτα επιδόματα, εξαγγελίες.
Σκληρή ρητορική ενάντια στην «ανομία» για να παρουσιαστεί το σύστημα ως «αυτό που προστατεύει» — που μπορεί όμως να πάρει και χαρακτηριστικά ακραίας αστυνομικής καταστολής/αναγκαστικής σίτισης
Οι πιθανές συνέπειες αυτής της συστημικής τακτικής μπορεί να είναι η βραχυχρόνια ικανοποίηση μέρους της κοινωνίας, εκτός και αν οι πράξεις είναι επιδερμικές, οπότε θα δημιουργήσουν ακόμη μεγαλύτερη οργή (η ρητορική φανερώνει την ανεπάρκεια στις πράξεις).
Ως αντίμετρα θα προτείναμε:
επαγγελματικό έλεγχο: να ζητούνται σαφείς, μετρήσιμες δεσμεύσεις (π.χ. συγκεκριμένα τεστ, ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες, χρονοδιαγράμματα).
Να μην γίνονται αποδεκτές «συμβολικές» μόνο κινήσεις· κάθε «παροχή» να συνοδεύεται από νομική/τεχνική επαλήθευση.
Δημόσια αξιολόγηση κάθε «παροχής» από ανεξάρτητα όργανα και μέσα — έτσι οι επιδερμικές κινήσεις θα εκτίθενται γρήγορα.
4) Στοχοποίηση & Διάσπαση — «Μοίρασε το κίνημα σε κομμάτια, κάν’ το πάρτι των πολώσεων»
Δηλαδή, θα επιχειρηθεί να «σπάσει» η ενότητα και η ενιαία φωνή του κινήματος, να αποκτήσουν δημόσιο λόγο «διασπαστικά» μηνύματα και άρα η πίεση προς το σύστημα να είναι λιγότερη. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με εστίαση στα πιο «ακραία» ή «ευπαθή» μέρη του κινήματος και προβολή τους ως αντιπροσωπευτικά (π.χ. «ο πολιτικός Χ το εκμεταλλεύεται», «έχει πολιτικό όφελος», «τα τάδε μέλη του Συλλόγου διαφωνούν»), με δημιουργία/ενίσχυση διχαστικών αφηγήσεων (τάξη vs χάος, πατριώτες vs ακραίοι, νόμος vs ανομία) και ενθάρρυνση εσωτερικών ρήξεων με διαφορετικές «πλατφόρμες»/γνώμες που συγκρούονται δημόσια.
Οι πιθανές συνέπειες αυτής της συστημικής τακτικής μπορεί να είναι η αδυναμία του κινήματος να ενοποιήσει τη δημόσια πίεση ή αντιθέτως, αν το κίνημα διαχειριστεί καλά την διαφοροποίηση, μπορεί να μετατραπεί σε πηγή δύναμης (διαφορετικές φωνές αλλά κοινός πυρήνας).
Για παράδειγμα, η επίκληση του «σεβασμού προς το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη» λειτουργεί σαν εργαλείο στοχοποίησης/διάσπασης γιατί παρουσιάζει το κίνημα ως «ασεβές» και «αντεθνικό», δηλαδή ως εύφλεκτο και επικίνδυνο στοιχείο που πρέπει να απομονωθεί. Παράλληλα, στρέφει τη δημόσια συζήτηση από το αίτημα (αλήθεια/δικαιοσύνη) σε μια ηθικολογική μονομαχία (σεβασμός vs ασεβής διαμαρτυρία) — άρα, διασπά το κοινό μέτωπο. Με άλλα λόγια η μετατόπιση της ατζέντας μπορεί να οδηγήσει σε πόλωση γύρω από «συμπεριφορικά» ζητήματα αντί για την ουσία, δημιουργώντας πολώσεις στο κοινωνικό σώμα. Με τον τρόπο αυτό ο δημόσιος διάλογος φθείρεται, τμήματα της κοινωνίας απομακρύνονται επειδή θεωρούν το κίνημα «απρεπές» ή αντεθνικό, ενώ το σύστημα κερδίζει χρόνο
Ως αντίμετρα θα προτείναμε:
Σαφή, ελάχιστα απαράβατα αιτήματα/αξιώματα (core demands) — ό,τι και να διαφοροποιηθεί, αυτά δεν αλλάζουν.
Επικοινωνιακή πειθαρχία: ένας βασικός συντονισμός για δημόσιες δηλώσεις, όσο βέβαια αυτό είναι εφικτό.
Αναπτυξη ενός μηχανισμού επίλυσης συγκρούσεων εσωτερικά ώστε οι διαφωνίες να μην γίνονται δημόσιες.
Χρήση τεχνικών storytelling: αφήγηση που συγκρατεί την ποικιλία αλλά επικεντρώνει στην ανθρωποκεντρική ιστορία (ο πατέρας, η μάνα, το παιδί).
Το σύστημα γνωρίζει καλά τα όπλα του: απαξίωση, καθυστέρηση, επικοινωνιακή ανακατασκευή της εικόνας του, διάσπαση. Κάθε μία από αυτές τις τακτικές έχει στόχο να μετατρέψει τον πόνο σε αδράνεια και να κάνει τη φωνή του πένθους να χαθεί μέσα στο θόρυβο.
Το κρίσιμο για το Κίνημα δεν είναι να απαντά σε κάθε βολή, αλλά να μετατρέπει την πίεση σε θεσμικό αποτέλεσμα: καθαρές, συγκεκριμένες, τεκμηριωμένες απαιτήσεις που κανείς δεν μπορεί εύκολα να παρακάμψει. Μόνο έτσι ο πόνος γίνεται πολιτική δύναμη.
Η δημόσια αφήγηση οφείλει να παραμείνει αξιοπρεπής, ανθρώπινη, εμποτισμένη με αλήθεια. Γιατί η αξιοπρέπεια είναι το μόνο αντίδοτο στην απαξίωση. Κι όταν η αλήθεια προφέρεται με σεβασμό, οι τακτικές διάσπασης χάνουν την ισχύ τους.
Τέλος, η ενότητα είναι το πολυτιμότερο κεφάλαιο. Αν το κοινό σώμα κρατήσει το βλέμμα του σε λίγα (προς ώρας), ακλόνητα αιτήματα — δικαιοσύνη, αλήθεια, ευθύνη — τότε καμία επικοινωνιακή θύελλα δεν μπορεί να το σπάσει. Γιατί, η ιστορία δεν γράφεται από αυτούς που την διαχειρίζονται, αλλά από αυτούς που την ζουν αληθινά και επιμένουν.
* Αναπτυξιακός & Κοινωνικός Ψυχολόγος, Διδάσκων Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Neapolis.
