Η πολιτική, όσο κι αν επιμένει να παρουσιάζεται ως αυταπάρνηση και δημόσια υπηρεσία, παραμένει ο χώρος όπου η εξουσία δοκιμάζει τα όριά της επάνω στους θεσμούς. Εκεί αναμετρώνται το κοινό συμφέρον με την ατομική φιλοδοξία και η εντολή των πολιτών με την ιδιοτέλεια των προσώπων.
Άνθρωποι, που η κοινωνία και οι πολίτες επέλεξαν να υπηρετήσουν σε θεσμικές και δημόσιες θέσεις, εκείνοι απλά έκαναν lobbying, σχεδιάζοντας τα επόμενα επαγγελματικά τους βήματα. Είδαμε και ανθρώπους που εξελέγησαν να υπηρετήσουν τη χώρα τους σε διεθνείς οργανισμούς και αμέσως μετά τη θητεία τους βρέθηκαν σε μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες. Αυτά όμως μπορεί να είναι χατίρια προς το σύστημα και εκείνο απλά να θυμάται την ευεργεσία. Πρόσφατα, όμως, είδαμε μια ακόμη καταπάτηση κάθε δεοντολογίας και ηθικής επιλογής και σύγκρουση με κάθε λογική … την περιστρεφόμενη πόρτα (Revolving door). Η περιστρεφόμενη πόρτα ανοίγει στον δημόσιο διάδρομο, κλείνει στον ιδιωτικό προθάλαμο κι έπειτα ξανά απ’ την αρχή. Οι ίδιοι άνθρωποι που ορίζουν τους κανόνες εμφανίζονται αμέσως μετά ως οι πρώτοι που γνωρίζουν καλύτερα πώς να κινηθούν μέσα τους. Δεν πρόκειται για ατύχημα. Είναι η κανονικότητα μέσα σε μια παρακμιακή πολιτεία.
Η πρόσφατη τοποθέτηση του Οδυσσέα Ζώρα ως πρώτου Πρύτανη σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο, λίγο αφότου υπηρέτησε στη θέση του Γενικού Γραμματέα Ανώτατης Εκπαίδευσης, όπου επεξεργάστηκε και προώθησε τη νομοθεσία για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια στην κυβέρνηση Μητσοτάκη, δεν είναι μια «παρεξήγηση» της επικαιρότητας. Είναι ο μηχανισμός σε πλήρη λειτουργία. Το επιχείρημα υπέρ της επιλογής είναι προβλέψιμο: βιογραφικό, εμπειρία, τεχνογνωσία. Δεν έχει καμία σημασία αν είναι κανείς αριστερός ή δεξιός, υπέρ ή κατά των ιδιωτικών πανεπιστημίων, υπέρ ή κατά της κυβέρνησης, ούτε καν ο κύριος Ζώρας. Σημασία έχει, όταν ο ρυθμιστής μεταβάλλεται, χωρίς μεταβατικό χρόνο, σε επικεφαλής του πεδίου που ρύθμισε. Επομένως, η καχυποψία που γεννάται δεν είναι ιδεολογική αντίδραση, αλλά στοιχειώδης αυτοπροστασία της λογικής. Ο πολίτης βλέπει ότι το δημόσιο λειτούργημα υπήρξε διάδρομος για την επόμενη αίθουσα. Βλέπει το φαινόμενο της περιστρεφόμενης πόρτας στην πράξη.
Το φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας» περιγράφει την κίνηση στελεχών μεταξύ κυβερνητικών/δημόσιων θέσεων και ιδιωτικών επιχειρήσεων ή οργανισμών που επηρεάζονται από τις κυβερνητικές πολιτικές. Όπως αναφέρει η διεθνής βιβλιογραφία, μια τέτοια σχέση μεταξύ κυβέρνησης και ιδιωτικού τομέα μπορεί να οδηγήσει σε σύγκρουση συμφέροντος και ρυθμιστική αιχμαλωσία (regulatory capture), βασισμένη στην παραχώρηση αμοιβαίων προνομίων. Φαινομενολογικά, στην περίπτωση του κ. Ζώρα, η περιστρεφόμενη πόρτα λειτούργησε με μαθηματική ακρίβεια που αποκλείει την τυχαιότητα. Πρώτα, ως κυβερνητικό στέλεχος, διαμόρφωσε το νομοθετικό πλαίσιο που επέτρεψε τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα. Στη συνέχεια, αμέσως μετά την υλοποίηση αυτής της πολιτικής, μετακινήθηκε στον ιδιωτικό τομέα για να επωφεληθεί από τις συνθήκες που ο ίδιος συνέβαλε να διαμορφώσει.
Το πιο ύπουλο στοιχείο της περιστρεφόμενης πόρτας είναι ότι φοράει το κοστούμι της νομιμότητας. Δεν χρειάζεται υπόγεια ραντεβού, δεν εξαρτάται από φακέλους και συμβουλάτορες του σκότους. Επικαλείται τον νόμο, όχι για να τον παραβιάσει, αλλά για να τον εξαντλήσει. Και γι’ αυτό γίνεται ακόμη πιο διαβρωτική. Απονευρώνει την έννοια της ηθικής, υποκαθιστώντας την με τη γραφειοκρατική τυπικότητα.
Δεν είναι η πρώτη φορά που το βλέπουμε. Η χώρα έμαθε να επιβιώνει με την ιδέα ότι οι θεσμοί υπάρχουν για να εξυπηρετούν όσους ξέρουν να τους χειρίζονται. Σήμερα αυτό δεν χρειάζεται ούτε θράσος ούτε παρανομία. Αρκεί μια πόρτα που ανοίγει και κλείνει στον σωστό ρυθμό. Η περιστρεφόμενη πόρτα δεν είναι θόρυβος. Είναι το ανεπαίσθητο σφύριγμα του αέρα ανάμεσα σε δύο αιώνες παρακμιακής νοοτροπίας. Η περιστρεφόμενη πόρτα είναι η θεσμική μορφή του «πάμε παρακάτω». Είναι το σημείο στο οποίο ο θεσμός αποδέχεται ότι δεν μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό του από εκείνους που τον γνωρίζουν καλύτερα.
Όταν η μετάβαση από το δημόσιο λειτούργημα στην ιδιωτική ηγεσία γίνεται αβίαστα, η πολιτεία εκπαιδεύει τους πολίτες σε μια μόνο αλήθεια: πως η νομιμότητα αρκεί. Μα η νομιμότητα χωρίς ηθική είναι πουκάμισο αδειανό, αδιάφορο, παρακμιακό. Όταν η περιστρεφόμενη πόρτα μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα λειτουργεί χωρίς περιορισμούς, η δημοκρατία μετατρέπεται σε πρόσχημα. Οι πολίτες νομίζουν ότι εκλέγουν εκπροσώπους που θα υπηρετήσουν το δημόσιο συμφέρον, αλλά στην πραγματικότητα εκλέγουν διαχειριστές που θα διαμορφώσουν τους θεσμούς προς όφελος των μελλοντικών εργοδοτών τους.
Κάθε δημοκρατία κρίνεται από τον τρόπο που φροντίζει τις λεπτομέρειές της. Οι μεγάλες διακηρύξεις είναι φθηνές, οι μικροί κανόνες είναι ακριβοί. Υπερασπίζεται τον θεσμό από τον πειρασμό. Δημιουργεί απόσταση, ώστε η γνώση να επιστρέφει ως εμπειρία και όχι ως πλεονέκτημα. Είναι το ελάχιστο που οφείλει μια πολιτεία στον εαυτό της. Μέχρι τότε, θα παρακολουθούμε την ίδια τελετουργία: προετοιμασία, ψήφιση, εφαρμογή, ανταμοιβή. Το παράδειγμα του κ. Ζώρα, είναι παράδειγμα διδασκαλίας. Δεν είναι κήρυγμα. Είναι ο καθρέφτης μιας τακτοποιημένης αδικίας. Παράγει πρότυπο. Δείχνει στους νεότερους διοικητικούς λειτουργούς ότι ο πιο σύντομος δρόμος προς την κορυφή δεν είναι ο μόχθος της δημιουργίας, αλλά η τεχνική της γειτνίασης με την εξουσία.
Αν αυτό είναι ο κανόνας, τότε η δημόσια ζωή έχει ήδη γεμίσει από ανθρώπους με υψηλή τεχνική κατάρτιση στον τρόπο και τον ρυθμό της περιστροφής αυτής της πόρτας. Αν οι ρυθμιστικές αρχές έχουν καταντήσει να εξυπηρετούν τα συμφέροντα των κλάδων που καλούνται να ρυθμίσουν, αντί για το δημόσιο συμφέρον, τότε η θεωρία της ρυθμιστικής αιχμαλωσίας δεν είναι θεωρία, αλλά μια επικίνδυνη πραγματικότητα, που υπερβαίνει τα όρια που θέτει η κλασική θεωρία (η θεωρία της ρυθμιστικής αιχμαλωσίας θεμελιώθηκε από τον νομπελίστα Τζωρτζ Στίγκλερ).
Η αντίσταση σε αυτή τη λογική δεν μπορεί να έρθει από τα πολιτικά κόμματα, που όλα συμμετέχουν στο ίδιο σύστημα και βολεύονται σε αυτό και από αυτό. Μπορεί να έρθει μόνο από την κοινωνία, από τους πολίτες που θα αρνηθούν να δεχτούν ότι η διαφθορά είναι αριστεία, ότι η σύγκρουση συμφερόντων είναι φυσική εξέλιξη, ότι η κλεπτοκρατία είναι εκσυγχρονισμός. Μόνο τότε η περιστρεφόμενη πόρτα θα σταματήσει να περιστρέφεται. Στο τέλος-τέλος, η υπόθεση δεν είναι προσωπική. Είναι πολιτειακή. Ή θα υπάρχουν θεσμοί που παράγουν εμπιστοσύνη, ή θα έχουμε ρόλους που παράγουν ευκαιρίες.
ΥΓ1: Με τόση χλιαρή αντιπολίτευση, γενικότερα αλλά και ειδικότερα με το θέμα μας, δεν θα μου έκανε καμία εντύπωση αν στα διοικητικά συμβούλια των ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα δούμε γνωστά πολιτικά και διοικητικά πρόσωπα από όλο το φάσμα του πολιτικού χάρτη.
ΥΓ2: Και κάτι τελευταίο, που αφορά τη μνήμη μας. Οι κοινωνίες δεν αλλάζουν επειδή αποκαλύφθηκαν δύο ή τρεις αλήθειες. Αλλάζουν όταν κρατούν ζωντανές τις λεπτομέρειες που παράγουν συνέπειες. Η περιστρεφόμενη πόρτα δεν είναι φωτογραφία μίας ημέρας αλλά χρονικό μιας διαρκούς μεθόδου. Ας τη γράψουμε στη μνήμη μας με το πραγματικό της όνομα: θεσμοποιημένη ιδιοτέλεια, την θεμελίωσε το Σημιτικό ΠΑΣΟΚ, την έκανε επιστήμη η κυβέρνηση Μητσοτάκη. Κι ας απαιτήσουμε να την αντιμετωπίσουμε με το μόνο εργαλείο που μπορεί να την περιορίσει: τον κανόνα της απόστασης, της διαφάνειας, της λογοδοσίας. Χωρίς αυτά, το κράτος θα τρώει τον εαυτό του και εμάς κάθε μέρα, χωρίς σταματημό.
