Πριν από 74.000 χρόνια, αν ήσασταν τυχεροί, μπορεί να είχατε να καταφέρει να επιβιώσετε μετά την υπέρ – έκρηξη του ηφαιστείου Τόμπα, ένα από τα μεγαλύτερα καταστροφικά γεγονότα που έχει γνωρίσει η Γη τα τελευταία 2,5 εκατομμύρια χρόνια.
Αν και το ηφαίστειο Τόμπα βρίσκεται στη σημερινή Ινδονησία, είναι πιθανόν να επηρεάστηκαν οι ζωντανοί οργανισμοί σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Αρχαιολόγος που ειδικεύεται στη μελέτη ηφαιστειακών εκρήξεων του παρελθόντος, πιστεύει πως είναι ασύλληπτο το γεγονός ότι οι άνθρωποι κατάφεραν να επιβιώσουν από αυτό το γεγονός επιπέδου «μαζικής εξαφάνισης», το οποίο ήταν πάνω από 10.000 φορές ισχυρότερο από την έκρηξη του Όρους Σεντ Χέλενς το 1980. Συνέβη στις 18 Μαΐου 1980, στην Ουάσιγκτον, και προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές και την απώλεια 57 ανθρώπινων ζωών.
Η σούπερ-έκρηξη της Τόμπα εκτόξευσε 2.800 km³ (672 κυβικά μίλια) ηφαιστειακής τέφρας στη στρατόσφαιρα, δημιουργώντας έναν τεράστιο κρατήρα μήκους περίπου 1.000 γηπέδων ποδοσφαίρου (62 x 18 μίλια ή 100 x 30 χιλιόμετρα). Μια έκρηξη τέτοιου μεγέθους θα είχε σκοτεινιάσει τον ουρανό, μπλοκάροντας το μεγαλύτερο μέρος του ηλιακού φωτός και πιθανόν προκαλώντας χρόνια παγκόσμιας ψύξης. Πιο κοντά στο ηφαίστειο, η όξινη βροχή θα είχε μολύνει τις πηγές νερού, ενώ πυκνά στρώματα της στάχτης θα είχαν θάψει ζώα και βλάστηση.
Φωτογραφία: Jayde N. Hirniak
Ζωή ανάμεσα στις στάχτες
Οι ανθρώπινοι πληθυσμοί που ζούσαν κοντά στο ηφαίστειο Τόμπα πιθανότατα εξοντώθηκαν ολοκληρωτικά. Το αν επηρεάστηκαν άνθρωποι σε άλλα μέρη του πλανήτη είναι ένα ερώτημα που οι επιστήμονες συνεχίζουν να ερευνούν.
Το σενάριο της καταστροφής της Τόμπα κυριάρχησε για πολλά χρόνια. Υποστηρίζει ότι η σούπερ-έκρηξη προκάλεσε μια παγκόσμια ψύξη που διήρκεσε έως και έξι χρόνια. Σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή, οι επιπτώσεις της μείωσαν τους ανθρώπινους πληθυσμούς σε λιγότερα από 10.000 άτομα σε ολόκληρη τη Γη. Αυτό το σενάριο στηρίζεται σε γενετικά στοιχεία που βρίσκονται στα γονιδιώματα των σημερινών ανθρώπων.
Το DNA μας υποδηλώνει ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι εξαπλώθηκαν σε διαφορετικές περιοχές γύρω στα 100.000 χρόνια πριν, και λίγο αργότερα βίωσαν αυτό που οι επιστήμονες ονομάζουν «πληθυσμιακός λαιμός μπουκαλιού» (genetic bottleneck: ένα γεγονός, όπως μια φυσική καταστροφή ή μια επιδημία, που οδηγεί σε μεγάλη μείωση του πληθυσμού. Τέτοιες καταστροφές μειώνουν δραστικά τη γενετική ποικιλομορφία ενός πληθυσμού.
Παραμένει αβέβαιο το αν, η εμφανής αυτή μείωση του πληθυσμού, αποδίδεται στην υπέρ – έκρηξη του Τόμπα ή αν συντέλεσε σε αυτή και κάποιος άλλος παράγοντας. Καθώς οι επιστήμονες συγκεντρώνουν περισσότερα στοιχεία από το κλίμα, το περιβάλλον και την αρχαιολογία, μπορούμε να αρχίσουμε να κατανοούμε ποιες συνθήκες ήταν πιο κρίσιμες για την επιβίωση του ανθρώπου.
Ο αντίκτυπος της σούπερ έκρηξης
Για να ανασυνθέσουν τι συνέβη πριν από 74.000 χρόνια, οι επιστήμονες έχουν ένα άμεσο αποδεικτικό μέσο: τα πετρώματα και τη στάχτη που εκτινάχθηκαν από την έκρηξη. Αυτό το υλικό ονομάζεται τέφρα. Οι επιστήμονες μπορούν να εντοπίζουν τα στρώματα τέφρας στο τοπίο, τόσο οπτικά όσο και χημικά.
Τα μικροσκοπικά κομμάτια ηφαιστειακού γυαλιού, η γνωστή κρυπτοτέφρα, ταξιδεύει πιο μακριά από όλα τα υπόλοιπα παράγωγα – κάνοντάς τα κρίσιμα στην κατανόηση του πραγματικού βεληνεκούς μιας έκρηξης. Εφόσον η κρυπτοτέφρα δεν φαίνεται με γυμνό μάτι, η αναγνώρισή της είναι πολύ δύσκολη.
Οι ερευνητές απομονώνουν τα μικροσκοπικά θραύσματα, κοσκινίζοντας το χώμα και με τη βοήθεια ενός εργαλείου, του μικροχειριστή, μαζεύουν και μετακινούν τους μικροσκοπικούς κόκκους. Η διαδικασία μοιάζει με την αναζήτηση “ψύλλων στ’ άχυρα” και μπορεί να χρειαστούν ακόμη και μήνες για να ολοκληρωθεί η εξέταση ενός σημείου.
Κάθε ηφαιστειακή έκρηξη έχει μια μοναδική χημική υπογραφή, την οποία οι επιστήμονες μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να καθορίσουν από ποια έκρηξη προήλθε ένα δείγμα τέφρας. Για παράδειγμα, η τέφρα από μία έκρηξη μπορεί να περιέχει περισσότερο σίδηρο σε σχέση με άλλη. Με τις γνώσεις αυτές, οι επιστήμονες είναι σε θέση να καταλάβουν το μέγεθος των εκρήξεων του παρελθόντος και τις άμεσες συνέπειές τους.
Οι επιστήμονες, όταν εργάζονται σε έναν χώρο, αναζητούν την κρυπτοτέφρα που έχει καθίσει σε αρχαιολογικούς χώρους – τα μέρη με τα ίχνη της ανθρώπινης δραστηριότητας του παρελθόντος, όπως είναι τα εργαλεία, η τέχνη ή ακόμη και θαμμένα υπολείμματα. Συλλέγουν δείγματα από τις περιοχές που έχουν ανασκαφεί και τα μεταφέρουν στο εργαστήριο για να αποσπάσουν από αυτά, τα κομματάκια από το ηφαιστειακό γυαλί από το χώμα.
Στη συνέχεια, αναλύουν χημικά το γυαλί με σκοπό να καταλάβουν το ηφαιστειακό αποτύπωμα.
Τι συμβαίνει αν, οι επιστήμονες καταλάβουν πως, ένα συγκεκριμένο δείγμα από κάποιον αρχαιολογικό χώρο, είναι από την υπέρ- έκρηξη του Τόμπα – τι αποκαλύπτει αυτό για τους ανθρώπους που επέζησαν; Σύμφωνα με τη Lucía Caballero, αφού ταυτοποιηθεί το στρώμα της τέφρας ή της κρυπτοτέφρας, το επόμενο βήμα είναι να εξετάσουν τι έχει διασωθεί στον αρχαιολογικό χώρο πριν και μετά την έκρηξη. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι άνθρωποι αλλάζουν συμπεριφορά μετά την έκρηξη, όπως για παράδειγμα, χρησιμοποιούσαν ένα νέο πέτρινο εργαλείο τεχνολογίας, ή έτρωγαν κάτι διαφορετικό.
Μερικές φορές ακόμη, οι άνθρωποι εγκατέλειψαν ένα μέρος, χωρίς να έχουν αφήσει ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας μετά από το καταστροφικό συμβάν. Η μελέτη των ηφαιστειακών αποθεμάτων σε αρχαιολογικούς χώρους, είναι ένα μόνο κομμάτι του παζλ. Τα περιβαλλοντικά και κλιματικά αρχεία, διατηρούν πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο άλλαξαν η τοπική βλάστηση ή οι παγκόσμιες θερμοκρασίας την περίοδο της έκρηξης. Οι πληροφορίες αυτές, βοηθούν τους επιστήμονες να καταλάβουν για ποιον λόγο οι άνθρωποι υιοθέτησαν ορισμένες αλλαγές.
Τι αποκαλύπτουν τα αρχαιολογικά στοιχεία;
Δεδομένου του μεγέθους και της έντασης της σούπερ-έκρηξης της Τόμπα, φαίνεται σχεδόν αναπόφευκτο ότι οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο θα υπέφεραν τρομερά. Ωστόσο, τα περισσότερα αρχαιολογικά ευρήματα διηγούνται μια ιστορία ανθεκτικότητας.
Σε μέρη όπως η Νότια Αφρική, οι άνθρωποι όχι μόνο επέζησαν από αυτό το καταστροφικό γεγονός αλλά και ευδοκίμησαν. Στον αρχαιολογικό χώρο Pinnacle Point 5-6, τα στοιχεία κρυπτοτέφρας από το Τόμπα δείχνουν ότι οι άνθρωποι ζούσαν εκεί πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την έκρηξη. Μάλιστα, η ανθρώπινη δραστηριότητα αυξήθηκε και εμφανίστηκαν νέες τεχνολογικές καινοτομίες λίγο μετά, αποδεικνύοντας την προσαρμοστικότητά τους.
Το θαυματουργό αποτέλεσμα, δεν περιορίστηκε στη Νότιο Αφρική. Παρόμοια στοιχεία έχουν καταγραφεί και στον αρχαιολογικό χώρο Shinfa-Metema, στις πεδινές, εκτάσεις της Αιθιοπίας, όπου η κρυπτοτέφρα του Τόμπα υπήρχε ακόμη στα στρώματα που διαφυλάσσουν την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Εδώ, οι άνθρωποι του παρελθόντος προσαρμόστηκαν στις αλλαγές του τοπικού περιβάλλοντος, ακολουθώντας τους εποχιακούς ποταμούς και ψαρεύοντας σε μικρούς, ρηχούς νερόλακκους που εξακολουθούν να εμφανίζονται σε μακρές περιόδους ξηρασίας. Όταν έγινε η υπέρ – έκρηξη του ηφαιστείου Τόμπα, οι άνθρωποι της περιοχής υιοθέτησαν την τεχνολογία του τόξου και του βέλους.
Η ευελιξία στη συμπεριφορά έδωσε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να επιβιώσουν στη διάρκεια των έντονων και άνυδρων συνθηκών και άλλων πιθανών επιπτώσεων από την υπέρ – έκρηξη του Τόμπα.
Στη διάρκεια των χρόνων, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν παρόμοια αποτελέσματα σε πολλές ακόμη περιοχές της Ινδονησίας, της Ινδίας και της Κίνας. Όσο συγκεντρώνονται τα στοιχεία, φαίνεται πως οι άνθρωποι κατάφεραν να επιβιώσουν και να συνεχίσουν να είναι παραγωγικοί, μετά την έκρηξη του Τόμπα.
Αυτό υποδηλώνει πως, η έκρηξή του, μπορεί να μην ήταν η καθοριστική αιτία του περιορισμού του πληθυσμού – όπως υποδηλώνεται στην αρχική υπόθεση για την καταστροφή της περιοχής Τόμπα.
Μπορεί το ηφαίστειο Τόμπα, να μην έχει βοηθήσει τους επιστήμονες να καταλάβουν τι προκάλεσε τον περιορισμό του αρχαίου πληθυσμού στα 10.000 άτομα, αλλά τους βοηθά να καταλάβουν πώς προσαρμόστηκαν στα καταστροφικά γεγονότα του παρελθόντος και το τι σημαίνει για το μέλλον μας.
Τι συνεπάγεται μια μελλοντική καταστροφή;
Τα ευχάριστα νέα είναι πως, σήμερα είμαστε πιο προετοιμασμένοι σε σχέση με τους ανθρώπους πριν από 74.000 χρόνια στο παρελθόν. Ακόμη και τότε, οι άνθρωποι μπορούσαν να προσαρμόζονται και να βρίσκουν νέες λύσεις, μετά την έλευση καταστροφικών συμβάντων.
Σήμερα, προγράμματα όπως είναι το USGS Volcanic Hazards Program και το Global Volcanism Program, εστιάζουν στην προετοιμασία ελέγχοντας τα ενεργά ηφαίστεια, μέσα από ένα εύρος τεχνικών. Μάλιστα, οι ειδικοί είναι σε θέση να ελέγχουν ποια ηφαίστεια εκρήγνυνται ανά πάσα ώρα, με διάφορους τρόπους ελέγχου της ηφαιστειακής δραστηριότητας, μεταξύ των οποίων η απομακρυσμένη ανίχνευση αερίου, οι δονήσεις του εδάφους και η παραμόρφωση.
Εκτός από την αυξημένη ετοιμότητα, οι άνθρωποι προσδιορίζονται από την προσαρμοστικότητα που δείχνουν σε σχεδόν κάθε περίσταση, ακόμη και στα κατακλυσμιαία γεγονότα. Μελετώντας την επίπτωση των ηφαιστειακών εκρήξεων στο αρχαιολογικό αρχείο, είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε καλύτερα τις καθοριστικές συνθήκες για την ανθρώπινη επιβίωση στο παρελθόν και να εφαρμόσουμε τα μαθήματα αυτά στο μέλλον.
