Το δημογραφικό πρόβλημα δεν είναι πια μια μελλοντική απειλή, αλλά μια απτή και αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα του ανεπτυγμένου κόσμου. Σχεδόν παντού, σε αυτό το κομμάτι του πλανήτη, ο δείκτης γονιμότητας κινείται κάτω από το όριο αναπλήρωσης των γενεών, με μέσο όρο γύρω στο 1,6 παιδί ανά γυναίκα έναντι του αναγκαίου 2,1. Σε αυτό προστίθεται η συνεχής άνοδος της μακροβιότητας, με αποτέλεσμα το ποσοστό των άνω των 65 ετών να πλησιάζει ήδη το 23% στην Ευρώπη και να αναμένεται να ξεπεράσει το 30% το 2050. Η γήρανση του πληθυσμού μετατρέπεται έτσι σε δομικό φαινόμενο. Ο ανεπτυγμένος κόσμος δεν χάνει μόνο πληθυσμό· χάνει παραγωγικότητα, χάνει κοινωνική συνοχή, χάνει πολιτικό βάρος.
Οι αιτίες της υπογεννητικότητας είναι πολλαπλές και σχετίζονται άμεσα με τη μετάβαση από τις κοινωνίες της ανάγκης στις κοινωνίες της αφθονίας. Η μείωση της παιδικής θνησιμότητας και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής ανέτρεψαν ριζικά την βιολογική ισορροπία. Η εκπαίδευση και η ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας καθυστέρησαν την τεκνοποίηση· σε πολλές χώρες η μέση ηλικία γέννησης πρώτου παιδιού ξεπερνά πλέον τα 30 χρόνια. Η αστικοποίηση και το κόστος στέγης έκαναν τα παιδιά ακριβό εγχείρημα. Η εργασία έγινε πιο ανταγωνιστική και επισφαλής, ενώ η πτώση της θρησκευτικότητας και η μετατόπιση αξιών προς τον ατομικισμό μετέτρεψαν το παιδί από “επένδυση ζωής” σε πολύ ακριβό οικονομικό ρίσκο. Το αποτέλεσμα είναι κοινωνίες με μακράν το υψηλότερο βιοτικό επίπεδο της ιστορίας, που όμως διστάζουν να το αναπαράγουν.
Στην εικόνα αυτή είναι ανάγκη να προστεθούν και άλλες, λιγότερο προβεβλημένες μεν αλλά εξίσου καθοριστικές δε, αιτίες. Η υπογονιμότητα αυξάνεται σταθερά λόγω καθυστερημένης τεκνοποίησης, περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων και τρόπου ζωής. Σε αρκετές κοινωνίες ενισχύεται η τάση συνειδητής ατεκνίας, ενώ η άνοδος μονογονεϊκών νοικοκυριών περιορίζει περαιτέρω τον μέσο αριθμό παιδιών. Το κόστος εκπαίδευσης και υγείας, ιδίως σε χώρες χωρίς ισχυρά δημόσια συστήματα, λειτουργεί αποτρεπτικά, μετατρέποντας την οικογένεια σε οικονομικό εγχείρημα υψηλού ρίσκου. Ακόμη και η μετανάστευση, που θεωρήθηκε αντίβαρο, συχνά δεν αποδίδει μακροπρόθεσμα, αφού οι νέοι πληθυσμοί υιοθετούν γρήγορα τα χαμηλά πρότυπα γονιμότητας της χώρας υποδοχής. Τέλος, η αδράνεια των πολιτικών συστημάτων, εγκλωβισμένων σε βραχυπρόθεσμους εκλογικούς κύκλους, καθιστά δύσκολη την υιοθέτηση στρατηγικών λύσεων με ορίζοντα δεκαετιών.
Η ανισορροπία είναι παγκόσμια: ο ανεπτυγμένος κόσμος γερνά και συρρικνώνεται, ενώ ο αναπτυσσόμενος παραμένει νεανικός και πολυπληθής. Για να γίνει η εικόνα καθαρότερη, αρκεί η σύγκριση μερικών βασικών μεγεθών:
- Ευρώπη: Γονιμότητα 1,5 · Πληθυσμός 740 εκ. σήμερα → 680 εκ. το 2050 · >30% άνω των 65 ετών.
- Ηνωμένες Πολιτείες: Γονιμότητα 1,7 · Πληθυσμός 340 εκ. σήμερα → 375 εκ. το 2050.
- Ιαπωνία: Γονιμότητα 1,3 · Πληθυσμός 124 εκ. σήμερα → κάτω από 100 εκ. το 2050.
- Αφρική: Γονιμότητα 3,9 · Πληθυσμός 1,4 δισ. σήμερα → 2,5 δισ. το 2050.
- Παγκόσμιος μέσος όρος: Γονιμότητα 2,3 · Πληθυσμός 8 δισ. σήμερα → 9,7 δισ. το 2050.
Οι λύσεις που συζητούνται διεθνώς δεν είναι απλές ούτε ενιαίες. Οικονομική και θεσμική στήριξη των οικογενειών με φορολογικά και κοινωνικά μέτρα. Πολιτικές που συμφιλιώνουν καριέρα και οικογένεια, ανακουφίζοντας το βάρος της ανατροφής παιδιών. Ελεγχόμενη μετανάστευση με ουσιαστική ένταξη, ώστε να αντιμετωπίζονται οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού χωρίς κοινωνικές τριβές. Τεχνολογία που καλύπτει τα κενά με αυτοματοποίηση, ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη. Όλα αυτά μαζί μπορούν να θεωρηθεί πως συνθέτουν μια άμυνα κατά του φαινομένου, όχι όμως και μία λύση. Όχι απαραίτητα! Το δημογραφικό πρόβλημα παραμένει τομή που δεν κλείνει μόνο με οικονομικά κίνητρα ή μετανάστευση· απαιτεί βαθύτερη αλλαγή νοοτροπίας.
Διότι το ζήτημα δεν είναι μόνο οικονομικό ή τεχνολογικό· είναι υπαρξιακό. Μπορεί μια κοινωνία που επένδυσε στην ατομική αυτονομία να ξαναβρεί συλλογική νοοτροπία σε συγκεκριμένα πεδία για την υπαρξιακή της συνέχεια; Μπορούν οι πλούσιες χώρες να επαναπροσδιορίσουν την έννοια της ευημερίας πέρα από την κατανάλωση, εντάσσοντας την οικογένεια στον πυρήνα της; Και, αν όχι, ποια μορφή θα πάρει ένας κόσμος όπου η δημογραφική δύναμη και η οικονομική βαρύτητα θα βρίσκονται αλλού;
Πέτρος Λάζος
