Tου Παναγιώτη Παπαδομανωλάκη
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η Υπερκαυκασιανή Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία ιδρύθηκε ως ομόσπονδη δημοκρατία της ΕΣΣΔ, αλλά σύντομα αυτή χωρίστηκε στις ξεχωριστές σοβιετικές Δημοκρατίες της Αρμενίας, του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας. Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ή Αρτσάχ, μια περιοχή με κυρίως αρμενικό πληθυσμό, έγινε αυτόνομη περιφέρεια, η οποία παρέμεινε εντός της ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν, για πρακτικούς γεωγραφικούς κυρίως λόγους. Στο πλαίσιο της κοινής σοβιετικής πατρίδας δεν υπήρχαν συγκρούσεις για τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ για δεκαετίες. Ωστόσο, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, η αρμένικη πλειοψηφία του Αρτσάχ κατήγγειλε τις προσπάθειες αναγκαστικής αζεροποίησης από την πλευρά της ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν και αποσχίστηκε στη βάση της αρχής της αυτοδιάθεσης του σοβιετικού συντάγματος, διεκδικώντας την ένταξή στην ΣΣΔ της Αρμενίας.
Μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ, οι δύο πρώην σοβιετικές χώρες οδηγήθηκαν σε ανοιχτή σύγκρουση, με τον Πρώτο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 1992 να λήγει με νικητή την Αρμενία. Ωστόσο, ο Δεύτερος Πόλεμος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020 είχε νικητή το Αζερμπαϊτζάν. Η Μόσχα κατάφερε να διατηρήσει την επιρροή της στον πρώην σοβιετικό χώρο, μεσολαβόντας ως ειρηνευτική δύναμη. Ωστόσο, αναγκάστηκε να μοιραστεί την επιτήρηση της ειρηνευτικής συμφωνίας με μία νατοϊκή χώρα: την Τουρκία, η οποία είναι στενός σύμμαχος του Αζερμπαϊτζάν.
Η συνεργασία αυτή έπληξε το κύρος της Ρωσίας, όταν το 2023, το Αζερμπαϊτζάν εξαπέλυσε επίθεση εναντίον της Δημοκρατίας του Αρτσάχ, με αποτέλεσμα τη διάλυσή της και την βίαιη έξοδο του αρμενικού πληθυσμού. Η κυβέρνηση της Αρμενίας υπό τον Νικόλ Πασινιάν κάλεσε στην παρέμβαση των ρωσικών ειρηνευτικών δυνάμεων στη βάση της εκεχειρίας του 2020, αλλά κάτι τέτοιο απορρίφθηκε από τη Μόσχα. Ο Πασινιάν, που είναι στην εξουσία μέσω μιας υποστηριζόμενης από τη Δύση «έγχρωμης επανάστασης», εκμεταλλεύτηκε το γεγονός για να κατηγορήσει τη Ρωσία για «προδοσία» και να «παγώσει» τη συμμετοχή της χώρας του στον Οργανισμό της Συνθήκης Συλλογικής Ασφαλείας (CSTO), στρατιωτική συμμαχία πρώην σοβιετικών χωρών με ηγετικό ρόλο της Ρωσίας, η οποία προβλέπει την αμοιβαία στρατιωτική υποστήριξη των χωρών μελών. Παρότι όντως η Ρωσία δεν ήθελε να συγκρουστεί με την Τουρκία, αποδεχόμενη έτσι ισορροπίες που ντε φάκτο ευνόησαν το Αζερμπαϊτζάν, δεν πρέπει να παραγνωριστεί πως ο φιλοδυτικός Πασινιάν θέλησε να στρέψει προς τη Μόσχα τις εναντίον του αντιδράσεις για τις απανωτές στρατιωτικές και διπλωματικές ήττες.
Μάλιστα, η Μόσχα απάντησε στις κατηγορίες πως ήταν ο ίδιος ο Πασινιάν που αναγνώρισε το Καραμπάχ ως μέρος του Αζερμπαϊτζάν κατά τη διάρκεια των συνόδων κορυφής Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, που διοργάνωσε η Ευρωπαϊκή Ένωση τον Οκτώβριο του 2022 και τον Μάιο του 2023, υποβαθμίζοντας με αυτό τον τρόπο απότομα το καθεστώς του ρωσικού ειρηνευτικού σώματος και επί της ουσίας νομιμοποιώντας τη στρατιωτική δράση του Μπακού, μην αφήνοντας πολλά περιθώρια στο -έτσι και αλλιώς διστακτικό στις εξωτερικές του παραμβάσεις- Κρεμλίνο.
Σαν να μην έφτανε αυτό, το Αζερμπαϊτζάν προχώρησε σε μια πρωτοφανή αντιρωσική εκστρατεία, που περιλάμβανε απαγόρευση εκδηλώσεων ρωσικών φορέων και κάποιων κανονισμένων διακρατικών επαφών. Η πρόφαση για την καμπάνια του Αζερμπαϊτζάν κατά της Ρωσίας ήταν μια αστυνομική επιχείρηση στην Αικατερινούπολη, που αφορούσε οργανωμένο έγκλημα, κατά τη διάρκεια της οποία πέντε Αζέροι έχασαν τη ζωή τους. Το Αζερμπαϊτζάν πολιτικοποίησε το περιστατικό, ενώ η αζέρικη αστυνομία έφτασε στο σημείο εισβάλει σε ένα γραφείο της ρωσικής κρατικής τηλεόρασης στο Μπακού και να συλλαμβάνει επτά υπαλλήλους της, ενώ τα αζερικά ΜΜΕ εκπέμπουν αντιρωσικά μηνύματα.
Στη πραγματικότητα, σε αντίθεση με την Αρμενία, που έχει υπογράψει το 1997 τη «συνθήκη αιώνιας φιλίας» με τη Μόσχα και υπήρξε στρατηγικά ευθυμιγραμμισμένη μαζί της ακόμα και μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, το Αζερμπαϊτζάν αν και μέλος στην Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών, δεν εντάχθηκε ποτέ στον CSTO και ανέπτυξε παράλληλα σχέσεις με τις ΗΠΑ, την Τουρκία και το Ισραήλ. Μάλιστα, το Αζερμπαϊτζάν, όπου υπάρχουν βάσεις παρακολούθησης της Μοσάντ, παρέχει στο Ισραήλ σχεδόν το ήμιση του πετρελαίου του ήμισυ του αργού πετρελαίου του με αντάλλαγμα στρατιωτικό εξοπλισμό, ενώ λειτουγεί ως μεσάζοντας ανάμεσα στο σιωνιστικό κράτος και την Τουρκία σε διπλωματικό επίπεδο και για εμπορικές τριγωνικές συναλλαγές μετά τη φαινομενική κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών. Ο νέος του ρόλος στην αναδιαμόρφωση του χάρτη της περιοχής υπέρ των συμφερόντων των ΗΠΑ, Ισραήλ και Τουρκίας, το θέτει εκ των πραγμάτων απέναντι στην αναδυόμενη συμμαχία της Ρωσίας, της Κίνας και του Ιράν.
Με ένα Αζερμπαϊτζάν ευθυγραμμισμένο με τη Δύση και μια φιλοδυτική αρμενική ηγεσία, που είναι πρόθυμη να διαταράξει της ρωσοαρμενικές σχέσεις, η Ρωσία έχει δεχθεί ένα σημαντικό πλήγμα στο Νότιο Καύκασο, δίνοντας στον Τραμπ την ευκαιρία να παρέμβει φορώντας ξανά τη μάσκα του «ειρηνοποιού», αυτή τη φορά μεταξύ Αζέρων και Αρμένιων. Μέρος της συμφωνίας περιλαμβάνει την παραχώρηση στις ΗΠΑ για τα επόμενα 99 χρόνια των αποκλειστικών δικαιωμάτων ανάπτυξης του διαδρόμου Ζανγκεζούρ. Το σχέδιο είχε προταθεί από την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν, μετά τον Δεύτερο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020, αφορά τη δημιουργία ενός διαδρόμου μεταφορών σε αρμενικό έδαφος κατά μήκος των συνόρων με το Ιράν, που θα συνδέσει το Αζερμπαϊτζάν με την Αυτόνομη Δημοκρατία του Ναχιτσεβάν, έναν αυτόνομο αζέρικο θύλακα, που συνορεύει με την Αρμενία, την Τουρκία και με το Ιράν. Σύμφωνα με τους εμπνευστές του, ο διάδρομος Ζανγκεζούρ θα διευκολύνει τις μεταφορές εμπορευμάτων από την Ευρώπη στο Αζερμπαϊτζάν και την ευρύτερη Κεντρική Ασία, παρακάμπτοντας τη Ρωσία και το Ιράν.
Ωστόσο, πηγαίνοντας πιο πίσω, πολλοί είναι αυτοί που θυμούνται το «Σχέδιο Γκόμπλ», που πήρε το όνομα του από τον πρώην αναλυτή της CIA και του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ, ο οποίος πρότεινε μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ την ανταλλαγή εδαφών μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, δίνοντας στην Αρμενία το Ναγκόρνο-Καραμπάχ με αντάλλαγμα την παραχώρηση του Διαδρόμου της Ζανγκεζούρ στο Αζερμπαϊτζάν. Το σχέδιο, μια εκδοχή του οποίου έφτασε κοντά να υπογραφεί το 2001-2002, αλλά δεν προχώρησε λόγω αντιδράσεων και στις δύο χώρες, δείχνει στη σταθερή πρόθεση των ΗΠΑ να παρέμβουν στον Νότιο Καύκασο και γενικότερα στον πρώην σοβιετικό χώρο. Οι εξελίξεις είναι όμως πολύ χειρότερες για την αρμενική πλευρά, που είναι ο ηττημένος της σύγκρουσης.
Παράλλλα, ο σχεδιαζόμενος Διάδρομος Ζανγκεζούρ ερμηνεύεται παράλληλα ως μέρος της περικύκλωσης της Ρωσίας, του Ιράν, αλλά και αποκλεισμού της Κίνας, με την τελευταία να κινδυνεύει να δει μια βασική χερσαία διαδρομή για τις κινεζικές εξαγωγές να πέφτει υπό την επιρροή των ΗΠΑ, που θα μπορουσαν να εκβιάσουν σε έναν οικονομικό νέο «ψυχρό πόλεμο».
Η Ρωσία είχε συμφωνήσει στην εκεχειρία του 2020 «να ανοίξουν ξανά όλες οι μεταφορικές συνδέσεις» με την εγγύηση των ρωσικών δυνάμεων, υπό την προϋπόθεση πως όποιος αγωγός θα περνούσε από το έδαφος της Αρμενίας δεν θα πρέπει να είναι υπό τον αποκλειστικό έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν ή της Τουρκίας, αλλά υπό αρμενική κυριαρχία. Ωστόσο, το Ιράν είχε εκφράσει τις αντιρρήσεις του και δικαιώθηκε, καθώς μετά την αποχώρηση των ρωσικών δυνάμεων από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, προωθείται αποκλειστικά ο Διάδρομος Ζανγκεζούρ, αποκλείοντας τη Ρωσία από το Νότιο Καύκασο. Σε αυτό το φόντο, η εκπρόσωπος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών Μαρία Ζαχάροβα προειδοποίησε ότι η Δύση επιχειρεί να αποσπάσει από τη διαδικασία εξομάλυνσης των σχέσεων μεταξύ Ερεβάν και Μπακού τον περιφερειακό της χαρακτήρα και να την αναδιαμορφώσει υπό τον γεωπολιτικό έλεγχο ξένων δυνάμεων. Η Ρωσία διατηρεί χαμηλά τους τόνους εν μέσω των διαπραγματεύσεων με τις ΗΠΑ για την Ουκρανία, αλλά έχει λόγους να ανησυχεί πως όσο η Ουάσινγκτον προσπαθεί να κάνει διαχείριση ήττας στο ένα μέτωπο, μεταφέρει την πίεση σε άλλα, όπως ο Καύκασος.
Σε ό,τι αφορά το Ιράν, ανησυχεί για τη πιθανή διακοπή της χερσαίας σύνδεσής του με την Αρμενία, κάτι που θα μπορούσε επίσης να επηρεάσει τις χερσαίες οδούς του προς τις ευρωπαϊκές χώρες. Αναλυτικότερα, οι Tehran Times σημειώνουν πως «ο διάδρομος θα αναδιαμορφώσει την περιφερειακή τάξη, επιτρέποντας στην Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν να διεκδικήσουν ηγετική θέση στον Νότιο Καύκασο. Αυτή η μετατόπιση θα μπορούσε να περιθωριοποιήσει την επιρροή της Ρωσίας και να περιορίσει σημαντικά τη στρατηγική παρουσία του Ιράν κατά μήκος των βόρειων συνόρων του. Για το Ιράν, οι συνέπειες θα μπορούσαν να είναι βαθιές: διαταραχή της γεωπολιτικής ισορροπίας, επέκταση της τουρκικής επιρροής, πιθανή παρουσία των ΗΠΑ κοντά στα σύνορά του και διακοπή της άμεσης πρόσβασης στην Αρμενία, τη Γεωργία και τη Μαύρη Θάλασσα. Επιπλέον, το Ιράν θα μπορούσε να εξαρτηθεί από μια διαδρομή διέλευσης μέσω του Αζερμπαϊτζάν -μια διαδρομή που επηρεάζεται ολοένα και περισσότερο από το Ισραήλ- ενώ ο ρόλος του στην “Πρωτοβουλία Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος” της Κίνας μπορεί να μειωθεί. Εάν ο έλεγχος του διαδρόμου παραδοθεί στο Μπακού, η Τεχεράνη κινδυνεύει να χάσει την επιρροή της στις βόρειες εμπορικές οδούς, όχι μόνο με τον Νότιο Καύκασο, αλλά και με τη Ρωσία και την Ευρώπη».
Αυτός είναι ο λόγος που το ιρανικό υπουργείο Εξωτερικών, ενώ χαιρέτισε την ειρηνευτική συμφωνία Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, εξέφρασε ταυτόχρονα «ανησυχία για τις αρνητικές συνέπειες οποιασδήποτε μορφής ξένης παρέμβασης, ιδίως σε περιοχές που γειτνιάζουν έχοντας κοινά σύνορα, οι οποίες θα μπορούσαν να υπονομεύσουν την ασφάλεια και τη βιώσιμη σταθερότητα της περιοχής». Σε μια πιο δυναμική αντίδραση, ο Αλί Ακμπάρ Βελαγιατί, ανώτερος σύμβουλος του Ανώτατου Ηγέτη του Ιράν, προειδοποίησε ότι ο προτεινόμενος Διάδρομος της Ζανγκεζούρ είναι ένα γεωπολιτικό σχέδιο των ΗΠΑ, Ισραήλ, ΝΑΤΟ και παντουρκικών ομάδων, με στόχο να «αποδυναμώσει τον Άξονα Αντίστασης, να διακόψει τη σύνδεση του Ιράν με τον Καύκασο και να επιβάλει χερσαίο αποκλεισμό στο Ιράν και τη Ρωσία στο νότο της περιοχής», περιγράφοντάς το ως μέρος «της στρατηγικής της Αμερικής να μετατοπίσει την πίεση από την Ουκρανία στον Καύκασο». O Ακμπάρ ξεκαθάρισε στα κρατικά μέσα ενημέρωσης ότι η Τεχεράνη θα μπλοκάρει τη δημιουργία του διαδρόμου ακόμη και χωρίς τη βοήθεια της Ρωσίας, ενώ προειδοποίησε ότι ο διάδρομος «θα μετατραπεί σε νεκροταφείο μισθοφόρων του Ντόναλντ Τραμπ».
Οι ανησυχίες είναι δικαιολογημένες, καθώς με την αμερικανικής έμπνευσης συμφωνία, η Αρμενία στερείται ντε φάκτο ένα μέρος της επικράτειάς του τουλάχιστον για 99 χρόνια, καθώς προβλέπεται να μισθωθεί σε μια ιδιωτική αμερικανική εταιρεία με την παράλληλη εγκατάσταση Αμερικανών μισθοφόρων, που θα επιβλέπουν την ασφάλεια του διαδρόμου. Με αυτό τον τρόπο, οι ΗΠΑ αναπτύσουν στρατιωτικές δυνάμεις στα σύνορα της Ρωσίας και του Ιράν, χωρίς την άμεση εμπλοκή του αμερικανικου στρατού. Επιπλέον, Ιρανοί αναλυτές σημειώνουν πως η προτεινόμενη δημιουργία ενός χερσαίου και εναέριου διαδρόμου πλάτους 6 χιλιομέτρων, αποτελεί απόδειξη ότι το σχέδιο υπερβαίνει τα οικονομικά συμφέροντα και έχει στρατηγικά κίνητρα, θυμίζοντας πως κατά την πρόσφατη αμερικανοσιωνιστική επίθεση κατά του Ιράν, ισραηλινά αεροσκάφη F-35 και F-16 χρησιμοποίησαν τον εναέριο χώρο αυτού του διαδρόμου για να στοχεύσουν περιοχές στην Τεχεράνη, το Καράτζ και τις βόρειες περιοχές της χώρας. Οι ίδιοι αναλυτές προειδοποιούν ενάντια στην εντεινόμενη δραστηριότητα του ΝΑΤΟ στην περιοχή. Η συνεργασία μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και ΝΑΤΟ ξεκίνησε το 1992, όταν το Αζερμπαϊτζάν εντάχθηκε στο νεοσύστατο Συμβούλιο Βορειοατλαντικής Συνεργασίας, και μπορεί η αζέρικη ηγεσία να διαψεύδει τα σενάρια που διακινήθηκαν από το εσωτερικό της, πως η χώρα θα μπορούσε να φιλοξενήσει τη μεγαλύτερη τουρκική στρατιωτική βάση στην περιοχή, αλλά η συμμετοχή του Αζερμπαϊτζάν σε νατοϊκά γυμνάσια, μαζί το γεγονός πως ανταλλάζει συγχαρητήρια με το ΝΑΤΟ μετά την «ειρηνευτική συμφωνία» με την Αρμενία δεν βοηθάει να διαψευστουν τα κακά σενάρια. Επιπλέον, μια αποχώρηση της Αρμενίας από το CSTO, σε συνδυασμό με το προωθούμενο δημοψήφισμα για τη συνταγματική μεταρρύθμιση, θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για ένταξη στις δυτικές ολοκληρώσεις, σύμφωνα πάντα με τους ίδιους αναλυτές.
Σε αυτό το φόντο, ο πολιτικός αναπληρωτής των Φρουρών της Επανάστασης του Ιράν, Γιαντολάχ Τζαβανί, προειδοποίησε πως ο Αλίγιεφ και ο Πασινιάν ακολουθούν τα βήματα του Ζελένσκι, τα οποία «μέχρι στιγμής επιβάλει επιβάλει βαρύ και μη αναστρέψιμο κόστος στην κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας». Ο Μοχσέν Πακάιν, πρώην πρεσβευτής του Ιράν στο Αζερμπαϊτζάν, προέβλεψε σχετικά με αυτό το ενδεχόμενο: «Οι ΗΠΑ δεν θα εμπλακούν σε στρατιωτική σύγκρουση με καμία χώρα στον Νότιο Καύκασο, όπως δεν εμπλέκονταν άμεσα εναντίον της Ρωσίας στην Ουκρανία, αλλά χρησιμοποίησαν την Ουκρανία ως δόλωμα για να αντιμετωπίσουν τη Ρωσία. Ο πρωταρχικός στόχος της παρουσίας των ΗΠΑ στον Καύκασο είναι να απομονώσουν τη Ρωσία και να προκαλέσουν χώρες της περιοχής, συμπεριλαμβανομένων του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας, να αντιταχθούν στη Ρωσία, ειδικά σε αυτό το στάδιο, καθώς οι σχέσεις μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν με τη Ρωσία έχουν ψυχρανθεί. Επομένως, η Ρωσία [πιθανώς] θα αντιδράσει έντονα και δεν θα χάσει εύκολα τον Καύκασο. Φυσικά, εάν η Ρωσία δεν αναλάβει δράση, το Ιράν από μόνο του μπορεί να αποτρέψει την προώθηση των στόχων των ΗΠΑ».
