Με μία σχετικά «ανώδυνη διακήρυξη», στην οποία για μία φορά ακόμη υπογραμμίζεται μόνο θεωρητικά η πρόθεση της Ομάδας να κάνει ένα βήμα περισσότερο από το να αποτελεί μια εναλλακτική πλατφόρμα οικονομικού συντονισμού των μελών της και να γίνουν μια σημαντική δύναμη στην παγκόσμια γεωπολιτική σκακιέρα, περαιώθηκε η Σύνοδος των BRICS στο Ρίο ντε Τζανέιρο.
Στον απόηχο της σύρραξης με το Ιράν, ένα από τα μέλη της Ομάδας και την απειλή του οικονομικού πολέμου από τις ΗΠΑ του Ντόναλντ Τραμπ, η Σύνοδος των BRICS αναμενόταν με μεγάλο ενδιαφέρον. Εντούτοις, οι ηχηρές απουσίες των προέδρων της Κίνας και της Ρωσίας, Σι Τζινπίνγκ και Βλαντίμιρ Πούτιν, αλλά και του Ιράν, μείωσαν και την αίγλη της διοργάνωσης και επηρέασαν τη βαρύτητα του τελικού μηνύματος των δέκα (πλέον) μελών της Ομάδας, απέναντι στις νέες και σύνθετες προκλήσεις ασφαλείας και για τη δέσμευσή της να αποτελέσει το πλατύσκαλο για μία πολυπολική παγκόσμια τάξη.
Οι BRICS φυσικά καταδίκασαν στο ανακοινωθέν τους τις επιθέσεις στο Ιράν, χωρίς όμως καν να κατονομάζουν στο κείμενο τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Μολονότι εξέφρασαν την «ανησυχία τους» για τις συνεχιζόμενες ωμότητες του Ισραήλ στη Γάζα και την «προσπάθεια να πολιτικοποιηθεί και στρατιωτικοποιηθεί η ανθρωπιστική βοήθεια» στους Παλαιστινίους, απέφυγαν στη διακήρυξη να μιλήσουν για «γενοκτονία». Τη λέξη αυτή πρόφερε μόνο εν παρόδω στην ομιλία του με την οποία ο Βραζιλιάνος πρόεδρος Λουίς Ινάσιου ‘Λούλα’ ντα Σίλβα έκλεισε τις εργασίες της Συνόδου.
Ενώ αναφέρονται στις οικονομικές κυρώσεις και δασμούς, σε κανένα σημείο δεν αναφέρονται ονομαστικά στον Τραμπ και ούτε συγκρούονται με την πολιτική του. Και μπροστά στην απειλή του για επιπλέον δασμούς 10% σε όσους συνεργάζονται με την Ομάδα, περιορίσθηκαν απλά να καταδικάσουν την «όποια μονομερή ενέργεια» προς την κατεύθυνση αυτή. Παρ’ όλο που οι BRICS εκφράζουν τους ευσεβείς πόθους για μεταρρύθμιση της σύνθεσης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, ώστε να περιλαμβάνει κι αναπτυσσόμενες χώρες, δεν αξίωσαν μία άμεση μεταβολή. Κι όσο για την αύξηση των αμυντικών δαπανών που ζήτησε από τους δυτικούς του συμμάχους ο Τραμπ, επιταχύνοντας την επικίνδυνη κούρσα των εξοπλισμών, υπήρξε μία απλή αναφορά πάλι εκ των υστέρων στην ομιλία του Λούλα. Και φυσικά, η όποια αναφορά στην Ουκρανία, περιείχε μόλις την καταδίκη στις επιθέσεις στα ρωσικά τρένα.
Το γεγονός ότι απουσίαζαν οι ηγέτες από τις δύο κύριες δυνάμεις των BRICS (ο Πούτιν επέλεξε να μην παραστεί για τον φόβο των Ιουδαίων λόγω του εντάλματος εναντίον του κι ο Σι, ενδεχομένως δεν ήθελε να βρίσκεται εκεί εν τη απουσία του πιο σημαντικού εταίρου του), έδωσαν μεγαλύτερο πρωταγωνιστικό βάρος στην Ινδία και δευτερευόντως στη Νότιο Αφρική. Κάτι που αποτυπώθηκε στη διακήρυξη της Συνόδου, όπου καταδικάζονται οι επιθέσεις του Πακιστάν στο Τζαμού και Κασμίρ τον περασμένο Απρίλιο. Η διακήρυξη επισημαίνει επίσης τις συγκρούσεις στο Σουδάν, τη Συρία και την Αϊτή και ζητά να πρυτανεύσει ειρήνη και να συνεχισθεί η ανθρωπιστική δράση στις ζώνες συγκρούσεων.
Βέβαια, παρά την έμφαση στην παγκόσμια ασφάλεια, η Σύνοδος των BRICS κατέδειξε πως προς το παρόν βασική αποστολή τους παραμένει ο οικονομικός συντονισμός και η μεταρρύθμιση μίας πολυμερούς παγκόσμιας διακυβέρνησης. Η διακήρυξη υποστηρίζει τη βιώσιμη ανάπτυξη, τις πρωτοβουλίες για το κλίμα, την ψηφιοποίηση, την ανάγκη για ρυθμιστικό πλαίσιο στην Τεχνητή Νοημοσύνη, την ανάπτυξη στον κυβερνοχώρο και να πληρώνουν για τα πνευματικά δικαιώματα οι Big Tech, αλλά κυρίως αναφέρθηκε στα προγράμματα ανάπτυξης και διεθνούς βοήθειας της Νέας Τράπεζας Ανάπτυξης (NDB) -τον νέο στιβαρό και στρατηγικό φορέα που θέλει να προωθήσει κι εγκαθιδρύσει η Ομάδα στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό στερέωμα.
Όσον αφορά την κλιματική αλλαγή, θέμα που είχε τεθεί από την οικοδεσπότρια Βραζιλία υψηλά στην ημερήσια διάταξη, οι BRICS απορρίπτουν τον μηχανισμό προσαρμογής των ορίων άνθρακα της Ε.Ε., μέτρο που χαρακτηρίζουν προστατευτικό (Άρθρο 88 της Διακήρυξης του Ρίο).
Σκίτσο του Ιταλού Gianfranco Uber
Ωστόσο, ορατή είναι ακόμη η έλλειψη μίας σαφούς κοινής πολιτικής θέσης από τη μεριά των BRICS, που θα μπορούσε να εκληφθεί ως ανάχωμα στην νεο-ιμπεριαλιστική, παγκόσμια ηγεμονική, τακτική του Τραμπ. Η μόνη νύξη για κάποια αμφισβήτηση της παγκόσμιας τάξης από τους BRICS -όπως εκφράσθηκε κι από το βιντεοσκοπημένο μήνυμα του Πούτιν στη Σύνοδο- ήταν η νιοστή επιβεβαίωση ότι ασπάζονται την πολυμέρεια. Και ότι ζητούν μεταρρυθμίσεις για να «υποστηριχθούν οι θεμιτές φιλοδοξίες των αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων χωρών στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική, συμπεριλαμβανομένων των χωρών BRICS, ώστε να διαδραματίσουν μεγαλύτερο ρόλο στις διεθνείς υποθέσεις». Ειδικότερα δε, να καταστεί το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών «πιο δημοκρατικό, αντιπροσωπευτικό, αποτελεσματικό και αποδοτικό» (Άρθρο 6). Ουσιαστικά επαναλαμβάνει την αξίωση που έχουν δύο σημαντικές χώρες BRICS, η Βραζιλία και η Ινδία -που ελλείψει των Σι και Πούτιν πρόκριναν το αίτημά τους. Από την άλλη πλευρά, η Νότια Αφρική έχει πλέον καταλήξει σε συμβιβασμό με τις περισσότερες αφρικανικές χώρες, μέσω της «Συναίνεσης Ezulwini» του 2005, που ζητεί να έχει η ήπειρος τουλάχιστον δύο μόνιμες έδρες και πέντε μη μόνιμες στο ΣΑ, όπως ορίζεται κι από το καταστατικό πλαίσιο της Αφρικανικής Ένωσης.
Αυτή η προσέγγιση ευθυγραμμίζεται με την κριτική της προς τους θεσμούς που γεννήθηκαν από τις Συμφωνίες του Bretton Woods, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), για τους οποίους ζητά μια διαδικασία μεταρρύθμισης, προκειμένου να γίνουν πιο ευέλικτοι, αποτελεσματικοί, χωρίς αποκλεισμούς και αμερόληπτους. Διακηρύξεις, που περισσότερο αγγίζουν τις παγκόσμιες κατεστημένες οικονομικές σχέσεις, που μόνο latu sensu μπορούν να θεωρηθούν ως πολιτικές θέσεις και μόνο στο πλαίσιο ότι οι χρηματοοικονομικοί τούτοι θεσμοί είναι καθοδηγούμενοι και συντελούν στις σχέσεις γεωστρατηγικής υποτέλειας των ασθενέστερων χωρών. Για τον λόγο τούτο, οι BRICS αντιπαραβάλλουν ως όπλο για την παγκόσμια κυριαρχία των θεσμών αυτών τη Νέα Τράπεζα Ανάπτυξης, ως «ισχυρού και στρατηγικού παράγοντα ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού στον παγκόσμιο Νότο».
Η ενίσχυση τέτοιων θεσμών όπως η Νέα Τράπεζα Ανάπτυξης και η ενίσχυση της συνεργασίας Νότου-Νότου θα είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της σημασίας των BRICS. Επιπλέον, η επέκτασή της σε 20 χώρες, συμπεριλαμβανομένων πλήρων μελών όπως η Αίγυπτος, η Αιθιοπία, το Ιράν, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και η Ινδονησία, ενισχύει την παγκόσμια επιρροή της. Το μπλοκ σήμερα αντιπροσωπεύει ήδη σχεδόν το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού, και σχεδόν το 40% της οικονομίας της Γης έως το 2023, ενώ στα μέλη του ανήκει και περισσότερο από τα δύο πέμπτα της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου. Ωστόσο, αυτή η ανάπτυξη περιπλέκει την επίτευξη συναίνεσης και θέτει προκλήσεις για την κυριαρχία των χωρών μελών. Χωρίς την Κίνα και την Ινδία, η ομάδα θα είχε μικρότερη οικονομική ισχύ και γεωστρατηγικό βάρος (μόνο 8% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το 13% του πληθυσμού), οπότε οι ανταγωνισμοί στο εσωτερικό της Ομάδας και τα αντικρουόμενα συμφέροντα (ιδίως της επαμφοτερίζουσας Ινδίας, που φλερτάρει και με ΗΠΑ και Δύση -και διείσδυσής της μέσω Ιταλίας στην Ευρώπη), καθυστερούν μία καθοριστική σύμπραξη και σε γεωστρατηγικό κι όχι μόνο σε απλά εμπορικό επίπεδο.
Η μετρημένη Διακήρυξη στη Σύνοδο του Ρίο -σε συνδυασμό και με τη μελετημένη απουσία των Σι και Πούτιν- μάλλον ήθελε στη χρονική τούτη στιγμή να δώσει ένα μήνυμα. Σε έναν ασταθή κόσμο που διαμορφώνεται από εμπορικούς πολέμους και περιφερειακές συγκρούσεις, οι χώρες BRICS βρίσκονται απέναντι σε λεπτή ισορροπία. Από τη μία πρέπει να καθησυχάσει τους δύσπιστους δυτικούς, ιδιαίτερα τον Ντόναλντ Τραμπ, ότι δεν επιταχύνει μία κατά μέτωπον σύγκρουση μαζί τους. Κι αφ’ ετέρου να διαβεβαιώσει όσους επιδιώκουν μία συνεργασία με την Ομάδα ή απλά ελπίζουν στην ανάδυση ενός αντίπαλου δέους στην επέλαση του νεο-ιμπεριαλισμού του Τραμπ, ότι οι BRICS θα συνεχίσουν να ανακατεύουν την τράπουλα, πρώτα στην οικονομία κι ίσως και πολιτικά, για να υπάρξει πολυσθένεια στην παγκόσμια τάξη κι όχι ξανά ένα απομυζητικό Imperium.
