Του Κωνσταντίνου Βαθιώτη*
Τα επεισόδια της τηλεοπτικής σειράς «Class of 09» εκτυλίσσονται στις τρεις διαστάσεις του χρόνου, δηλαδή στο παρελθόν (2009), στο παρόν (2023-2025) και το μέλλον (2034). Κοινός παρονομαστής των αυτοτελών ιστοριών είναι η ζωή και η δράση μιας ομάδας νεοσυλλέκτων του FBI, οι οποίοι αγωνίζονται για την πάταξη της εγκληματικότητας. Σημαντικό ρόλο στον μετασχηματισμό του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης διαδραματίζει η εξέλιξη της τεχνολογίας. Ειδικότερα, μέσω της αυξανόμενης χρήσης της Τεχνητής Νοημοσύνης επιδιώκονται η πρόβλεψη και πρόληψη του εγκλήματος.
ΟΔΙΚΗ ΔΥΣΤΟΠΙΑ
Ιδιαίτερης προσοχής χρήζει το επεισόδιο που τιτλοφορείται «Thank You for Not Driving», όπου συμβαίνει το εξής: Στη μελλοντική διάσταση του χρόνου η πρωταγωνίστρια πράκτορας του FBI Ασλεϋ Πόετ οδηγεί ένα αυτόνομο όχημα, παρότι η οδήγηση από άνθρωπο έχει απαγορευτεί· γι’ αυτό και στις μεγάλες οθόνες του δρόμου είναι γραμμένο το σύνθημα «Σας ευχαριστούμε που δεν οδηγείτε» («Thank You for Not Driving»). Στην θέση του συνοδηγού κάθεται η συνάδελφος και επιστήθια φίλη της, η Αουρ Ναζάρι, η οποία την ενημερώνει ότι το αυτοκίνητο στέλνει πληροφορίες στην αστυνομία γι’ αυτές: «Πού ήμασταν, πού πηγαίνουμε, ποιες είμαστε. Δύο γυναίκες χωρίς ποινικό μητρώο που έχουν ένα αδειοδοτημένο όπλο».
Στην επισήμανση της Ασλεϋ ότι το αυτοκίνητο δεν θα έπρεπε να στέλνει πληροφορίες χωρίς εύλογη αιτία, η Αουρ απαντά ότι τέτοια αιτία υπάρχει: «Οδηγείς!» Σε αυτό ακριβώς το σημείο επαναλαμβάνεται από τα ηχεία του αυτοκινήτου το ακόλουθο μήνυμα: «Η αστυνομία έχει αναλάβει τον έλεγχο του αυτοκινήτου. Παραμείνετε ψύχραιμοι». Καθώς το όχημα εισέρχεται στον σταθμό ελέγχου, οι επιβάτες ενημερώνονται με ένα δεύτερο μήνυμα για την υποχρέωσή τους να μείνουν εντός του οχήματος και να τοποθετήσουν το όπλο στο ντουλαπάκι του.
Ο αστυνομικός που πλησιάζει με τον φακό του την παραβάτη οδηγό την ρωτά για ποιον λόγο οδηγούσε, οπότε εκείνη του απαντά αφοπλιστικά: «Γιατί μου αρέσει να οδηγώ».
Η παραπάνω σκηνή είναι αποκαλυπτική για την δυστοπική μορφή που μπορεί να λάβει στο, όχι και τόσο μακρινό, μέλλον η οδική κυκλοφορία: Χάριν της υλοποίησης του οράματος των μηδενικών ατυχημάτων, δηλαδή της επίτευξης απόλυτης ασφάλειας στην άσφαλτο, είναι πολύ πιθανό να επαληθευθεί η προφητεία της συγκεκριμένης τηλεοπτικής σειράς, δηλαδή να θεσπισθεί η απαγόρευση της χειροκίνητης οδήγησης!
ΑΣΦΑΛΕΙΑ VS ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
Άρα, η διεστραμμένη σκέψη που υποκρύπτεται σε αυτή την εξέλιξη είναι η εξής: Καταργούμε τους οδηγούς για να τους σώσουμε από τα λάθη τους. Αυτό το παράδοξο είναι γνωστό από την σχέση που διέπει εν γένει την διελκυστίνδα ασφάλειας και ελευθερίας: Ενώ η πρώτη υπηρετεί την δεύτερη, τελικώς μπορεί να φθάσει στο σημείο να την αναιρέσει!
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Μισέλ Φουκώ (Η γέννηση της βιοπολιτικής. Παραδόσεις στο Κολλέγιο της Γαλλίας [1978-1979], μτφ.: Β. Πατσογιάννης, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2012/2020, σελ. 79) έγραφε ότι «δεν υπάρχει φιλελευθερισμός χωρίς κουλτούρα κινδύνου», οπότε «οι στρατηγικές ασφάλειας […] είναι κατά κάποιον τρόπο το ανάποδο […] του ίδιου του φιλελευθερισμού». Ένα παρόμοιο παράδοξο αφορά την κατάλυση της δημοκρατίας χάριν της προστασίας της από τους «εχθρούς» της (βλ. το σλόγκαν «η νομιμότητα σκοτώνει»), οπότε σε «σωτήρες» της δημοκρατίας αυτοανακηρύσσονται οι δικτάτορες.
Το curiosum της κατηργημένης ελευθερίας χάριν της ασφάλειας συνοψίζεται υποδειγματικά διά χειρός Γιεβγένι Ζαμιάτιν στο δυστοπικό του μυθιστόρημα «Εμείς» (μτφ.: Αλίκη Αλεξανδράκη, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1978, σελ. 48): «Ο μόνος τρόπος για να απαλλάξεις τον άνθρωπο από τα εγκλήματα είναι να τον απαλλάξεις από την ελευθερία». Έτσι, με θλίψη συνειδητοποιεί κανείς ότι όποιος είναι ο ρυθμιστής της ασφάλειας μπορεί να γίνει ο «χασάπης της ελευθερίας».
Πέρα, πάντως, από το γεγονός ότι η σωτηρία του οδηγού δεν μπορεί να θεωρείται a priori εξασφαλισμένη, αφού πάντοτε θα υπάρχουν απρόβλεπτες και δύσκολα διαχειρίσιμες, διλημματικές καταστάσεις για την Τεχνητή Νοημοσύνη, το τίμημα που θα πρέπει να πληρώσει ο πολίτης, προκειμένου να αποφευχθεί ο φόρος του αίματος, είναι η στέρηση μιας μεγάλης χαράς, η οποία εξ ορισμού είναι αλληλένδετη με το βίωμα της ελευθερίας του οδηγού να αποφασίζει πόσο γρήγορα θα κινείται, πότε και με ποια ταχύτητα θα επιχειρήσει μια δύσκολη προσπέραση ή έναν αναγκαίο ελιγμό, πότε θα φρενάρει, με ποιον τρόπο θα πραγματοποιήσει στροφή κ.ο.κ.
Ο οδηγός του 20ού αιώνα που, κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα, κρατούσε στα χέρια του το τιμόνι και τον λεβιέ, ενώ με τα πόδια του χειριζόταν τα πεντάλ, ήταν το σύμβολο του ελεύθερου και ανεξάρτητου ανθρώπου. Ολίγον κατ’ ολίγον, όμως, άρχισε να ροκανίζεται η δυνατότητα απόλυτης κυριαρχίας επί του οχήματός του, με πιο χαρακτηριστική την εισαγωγή αυτόματου κιβωτίου ταχυτήτων, ενώ συν τω χρόνω προστέθηκαν και «πατερναλιστικές» λειτουργίες, όπως η προαναφερθείσα αυτόματη επαναφορά του οχήματος στην λωρίδα κυκλοφορίας.
Επομένως, η απαγόρευση της χειροκίνητης οδήγησης όχι μόνο δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ως μελλοντικό σενάριο κατάργησης του οδηγού, αλλ’ αντιθέτως αποτελεί μιαν απολύτως προβλέψιμη συνέπεια του σχεδιασμού που ακολουθούν οι αυτοκινητοβιομηχανίες, υπηρετώντας τον μεγαλεπήβολο στόχο των μηδενικών ατυχημάτων. Πίσω, όμως, από αυτόν τον στόχο δεν αποκλείεται να βρίσκεται ένας άλλος στόχος: ο ασφυκτικός έλεγχος της παραμικρής λεπτομέρειας της ζωής μας, άρα η επιβολή ενός ύπουλου ολοκληρωτισμού, καμουφλαρισμένου υπό τον μανδύα της απόλυτης ασφάλειας.
ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Αν, πάντως, καταργηθεί ο οδηγός, εξίσου πιθανό θα είναι να καταργηθεί εν γένει ο άνθρωπος. Την μακάβρια αυτή πρόβλεψη τροφοδοτεί ο πολλαπλώς δεδηλωμένος στόχος της σύνδεσης του ανθρώπινου εγκεφάλου με την μηχανή και, ειδικότερα, με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή – μήπως, λοιπόν, αυτόν τον σκοπό εξυπηρετεί πρωτίστως η απόδοση Προσωπικού Αριθμού στον άνθρωπο ήδη από την κούνια του; Το ερώτημα «θα καταργηθεί ο άνθρωπος;» είχε πραγματευθεί ο σπουδαίος δημοσιογράφος Χρήστος Φιλιππίδης στο βιβλίο του «Τομές στην πολιτική, στην κοινωνία, στη σκέψη» (εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2η έκδ., Αθήνα 1983, σελ. 109 επ.· επ’ αυτού βλ. και Βαθιώτη, Θα καταργηθεί ο άνθρωπος;, εφημ. «κυριακάτικη δημοκρατία», 09/07/2023, σελ. 07β/22).
Ούτως εχόντων των πραγμάτων φαίνεται ότι θα επαληθευθεί μια προφητεία του Κώστα Τσιρόπουλου, ο οποίος, στο δοκίμιό του «Θανάσιμα παιχνίδια» (εις: Τσιρόπουλου, Αυτοψία της εποχής, 4η έκδ., 1992, σελ. 52 επ., 56), όπου συνέθεσε την αποφθεγματική ρήση «ο τεχνικός πολιτισμός δεν μπορεί ποτέ να είναι πολιτισμός αλλά πρόοδος», προέβλεπε ότι, αν ο εσωτερικός χώρος του ανθρώπου ερημωθεί, τότε «ο εξωτερικός κόσμος με τον δυναμισμό των μηχανών» θα καλύψει και θα πνίξει «όλες τις φωνές, όλες τις εφέσεις». Και συνεχίζει: «Τότε ο άνθρωπος μέσα στο πολύχρωμο πανηγύρι των υλικών λησμονεί τα πνευματικά, παραδίνεται στη μηχανή, της πουλάει ουσιαστικά την ψυχή του, και ο πολιτισμός χάνεται. Ο άνθρωπος εκβαρβαρώνεται, παύει νάναι πρωτότυπος κι αυθόρμητος, παύει να είναι άξιος και σεβαστός ως μονάδα, χάνει την ιερότητα αλλά και τη συνείδηση της προσωπικότητάς του. Η μηχανή, όταν δεν προλάβει να την ερμηνεύσει το ηθικό πνεύμα του ανθρώπου –ή όταν δεν μπορέσει ή δεν θελήσει να την ερμηνεύσει-, βάλλει κατ’ ευθείαν εναντίον της ανθρώπινης προσωπικότητας και την καταλύει».
*Πρ. Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.
