Τρία χρόνια μετά την αποτυχημένη προσπάθεια κατάληψης του Μεσολογγίου, η Οθωμανική Αυτοκρατορία επανέρχεται με νέο σχέδιο: ο Κιουταχής, εμπειροπόλεμος στρατηγός, αναλαμβάνει ξανά την πολιορκία της πόλης, αυτή τη φορά σε συνδυασμό με τις κινήσεις του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Η πολιορκία ξεκινά επίσημα στις 15 Απριλίου 1825, με δύναμη 20.000 ανδρών που ξεκίνησε από τα Τρίκαλα.
Το Μεσολόγγι θα αντέξει έναν ολόκληρο χρόνο, με ελάχιστη εξωτερική υποστήριξη, καθώς ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των Ελλήνων έχει αφήσει την πόλη απομονωμένη.
Οχυρώσεις και αντίσταση σε δύο φάσεις
Η πόλη είχε ήδη ενισχυθεί μετά την πρώτη πολιορκία, χάρη στις προσπάθειες του Μαυροκορδάτου, του Βύρωνα και του μηχανικού Κοκκίνη. Πυροβόλα, πύργοι, προτειχίσματα και η οχύρωση της νησίδας Βασιλάδι ενίσχυαν την άμυνα.
Η πολιορκία χωρίζεται σε δύο φάσεις:
Α’ φάση (Απρίλιος – Δεκέμβριος 1825): Ο Κιουταχής πολιορκεί μόνος του, χωρίς αποτέλεσμα. Ο Μιαούλης σπάει συχνά τον θαλάσσιο αποκλεισμό, ενώ οι 1.000 πολεμιστές του Καραϊσκάκη αποδυναμώνουν την πίεση στην ξηρά.
Β’ φάση (Δεκέμβριος 1825 – Απρίλιος 1826): Ο Ιμπραήμ ενώνει δυνάμεις με τον Κιουταχή, ανεβάζοντας τον αριθμό των πολιορκητών σε 25.000. Με σύγχρονα όπλα και γάλλους αξιωματικούς, καταλαμβάνουν σταδιακά κρίσιμα σημεία όπως το Βασιλάδι και την Κλείσοβα.
Η πείνα, η απελπισία και η απόφαση για έξοδο
Μετά την κατάρρευση της άμυνας και την αδυναμία ανεφοδιασμού, η πείνα σαρώνει το Μεσολόγγι. Οι κάτοικοι τρέφονται με ό,τι βρίσκουν: φύκια, γάτες, ακόμη και ποντίκια. Στις 6 Απριλίου 1826, αποφασίζεται σε πολεμικό συμβούλιο η ηρωική έξοδος.
Τη νύχτα 9 προς 10 Απριλίου, τρεις φάλαγγες προσπαθούν να διαφύγουν υπό τους Μακρή, Μπότσαρη και Τζαβέλλα. Το σχέδιο όμως προδίδεται ή αποτυγχάνει στην εκτέλεση. Η σφαγή είναι ανελέητη.
Τελευταίες πράξεις ηρωισμού και η πτώση της πόλης
Ενώ η έξοδος εξελίσσεται σε σφαγή, δραματικές σκηνές εκτυλίσσονται εντός της πόλης: Ο Χρήστος Καψάλης ανατινάζει την πυριτιδαποθήκη μαζί με τους αμάχους, ενώ ο μητροπολίτης Ιωσήφ Ρωγών κάνει το ίδιο στον Ανεμόμυλο.
Το πρωί της 10ης Απριλίου 1826, οι σημαίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υψώνονται πάνω από τα ερείπια του Μεσολογγίου.
Θύματα, αιχμάλωτοι και ο αντίκτυπος της θυσίας
Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν τεράστιες: από τους περίπου 3.000 που συμμετείχαν στην έξοδο, οι 1.700 σκοτώθηκαν. Ανάμεσά τους και μορφές όπως ο Παπαδιαμαντόπουλος, ο Κοκκίνης και ο φιλέλληνας Ιάκωβος Μάγιερ. Περίπου 6.000 γυναικόπαιδα κατέληξαν στα σκλαβοπάζαρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι εχθρικές απώλειες υπολογίζονται σε 5.000 άνδρες.
Η Επανάσταση έμοιαζε να σβήνει, όμως η θυσία του Μεσολογγίου αναζωπύρωσε το φιλελληνικό ρεύμα στην Ευρώπη και άλλαξε τη διεθνή στάση υπέρ του Αγώνα των Ελλήνων. Η τέχνη και η λογοτεχνία απαθανάτισαν το έπος, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Διονυσίου Σολωμού.
Το Μεσολόγγι απελευθερώθηκε το 1829 και το 1937 τιμήθηκε ως Ιερά Πόλις. Η Κυριακή των Βαΐων καθιερώθηκε ως επίσημη ημέρα μνήμης της Εξόδου, ενός γεγονότος που ενσάρκωσε την απόλυτη αυτοθυσία για την Ελευθερία.
