Υβριστική φιλοδοξία που απλώς δεν χωράει το ιστορικό πρόσωπο και που αναπόφευκτα δίνει μοιραία τη θέση της στην απλούστευση και την καρικατούρα…
Του Α. Π. Δημόπουλου
Φοβάμαι ότι δεν θα μπορέσω να επικοινωνήσω πόσο πραγματικά κακή βρήκα την ταινία του Sir Ridley Scott «Ναπολέων», αλλά θα προσπαθήσω. Κρίμα, σίγουρα, γιατί στην αρχή είχε φανεί ότι η ταινία θα είχε, εκτός από κινηματογραφικά, πολιτικά συμφραζόμενα επίσης, όταν ο Scott συνέκρινε τον Ναπολέοντα με τον Χίτλερ (αλλά και τον Στάλιν!) δίνοντας τροφή σ’ αυτήν τη διαρκώς επανερχόμενη θεωρία ότι κάθε απόπειρα ενοποίησης της Ευρώπης, ως παγκόσμιας δύναμης (από τον Καρλομάγνο και τον Ναπολέοντα έως τον Χίτλερ και την «Ευρωπαϊκή Ένωση» σήμερα), έχει οργανική συσχέτιση με την πολιτική ανελευθερία – όμως η ταινία ήταν τόσο κακή, που κάθε τέτοια συζήτηση θα ήταν ανούσια. Φυσικά, όλοι αντιλαμβάνονται ότι το να προσεγγίσεις κινηματογραφικά μια τέτοια πολυδιάστατη ιστορική φυσιογνωμία όπως ο Ναπολέων δεν είναι κάτι εύκολο, πόσο μάλλον όταν επιχειρείς, όπως ο Scott, μια συνολική ιστορική αναδρομή. Αυτό εξηγεί γιατί η ταινία «Waterloo» του 1970 με έναν αρκετά πειστικό (αλλά και υπερβολικά καταθλιπτικό) Rod Steiger ως Ναπολέοντα (και έναν σπουδαίο Christopher Plummer στον ρόλο του Wellington) ήταν τόσο απείρως ανώτερη, εκεί ο φακός επιχειρούσε να συλλάβει τον Ναπολέοντα του Βατερλό και η ιστορική περιχαράκωση βοηθούσε το εγχείρημα. Όμως η ταινία του Scott αποπειράται να αναδείξει αυτόν τον γίγαντα της παγκόσμιας Ιστορίας («είμαστε βρέφη στα χέρια ενός γίγαντα» είπε ο τσάρος Αλέξανδρος μετά το Austerlitz) μέσα σε ένα δίωρο, υβριστική φιλοδοξία που απλώς δεν τον χωράει και τελικά η ύβρις δίνει μοιραία τη θέση της στην απλούστευση και την καρικατούρα.
Έτσι το πρόβλημα της ταινίας δεν είναι τόσο οι ιστορικές της ανακρίβειες – το εάν αυτός ο εγκεφαλικός αξιωματικός του πυροβολικού δεν οδηγούσε την επίθεση, ως ιππέας στο Μποροντίνο και στο Βατερλό, δεν έχει και τόση σημασία. Ο πνιγμός των Ρώσων στον πάγο στο Austerlitz (οπτικά ίσως η καλύτερη στιγμή της ταινίας) αποτελεί κι αυτή ιστορικό μύθο, ο Scott επιχειρεί, απλώς, να αποτυπώσει, με σύγχρονη κινηματογράφηση, κάτι από τη μαγεία της «Μάχης στον Πάγο» στον «Αλέξανδρο Νιέφσκι» του μεγάλου Sergei Eisenstein (που αποτύπωνε ιστορικό γεγονός). Όχι, το πραγματικό πρόβλημα της ταινίας είναι ότι αδυνατεί ν’ αναπαραστήσει την «ψυχή» εκείνης της εποχής. Ο Ναπολέων δεν χαστούκισε δημόσια την Ιωσηφίνα, οι αυτοκράτορες δεν φέρονται έτσι. Ο λόγος που έφυγε από την Έλβα δεν ήταν και πάλι η Ιωσηφίνα, δεν είναι μόνο ότι εκείνη είχε πεθάνει, αλλά ότι η ταινία παρουσιάζει μια παγκόσμιας σημασίας ιστορική στιγμή σαν την ερωτοδουλειά, που δεν θα μπορούσε να είναι. Σε μια άλλη σκηνή, ο τσάρος Αλέξανδρος επισκέπτεται πάλι την Ιωσηφίνα, κραδαίνοντας ένα μπουκέτο και λέγοντάς της ότι κατανοεί πώς είναι να σε υποτιμούν. Λοιπόν, Sir Ridley, ο «Αυτοκράτορας Πασών των Ρωσιών», ήταν το κοντινότερο που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα σε έναν ημίθεο, δεν είχε καν αντίληψη τι σημαίνει «να σε υποτιμούν», πόσο μάλλον να το εκφέρει αλληλέγγυος! Και τελικά νομίζω ότι αυτό εννοούσε η γαλλική «Le Figaro» όταν μετονόμασε την ταινία κάνοντας χρήση του όρου «Barbie» – ότι είναι για παιδιά.
Και σίγουρα το αποτίμησε καλά ο πρώην πρόεδρος της Γαλλίας Nicolas Sarkozy λέγοντας ότι δεν αναδύεται «τίποτε από την ενέργεια, τη γοητεία, το χάρισμα του ανδρός… κανείς δεν καταλαβαίνει γιατί οι στρατιώτες ήθελαν να πεθάνουν για αυτόν». Και αυτή ακριβώς η έλλειψη «ψυχής» φαίνεται καθαρά στην αναπαράσταση στην ταινία μιας από τις σημαντικότερες (και συγκινητικότερες) στιγμές της Ιστορίας, όταν ο Ναπολέων επιστρέφει από την Έλβα και βρίσκει μπροστά του άνδρες της πέμπτης γραμμής, που παίρνουν εντολή να τον πυροβολήσουν. Στην ταινία κάποιοι χασκογελάνε, η σκηνή διαθέτει ιλαρότητα, αλλά στην ιστορική πραγματικότητα είναι το επεισόδιο που εξηγεί καλύτερα τον μύθο του ανδρός. Ο Ναπολέων πρόταξε το στήθος του, οι στρατιώτες κοκάλωσαν, ξαφνικά ακούστηκε το «Ζήτω ο αυτοκράτορας!» και οι αντιτιθέμενες λόγχες έγιναν ένα – όπως διηγήθηκε ο ίδιος αργότερα, όταν πλησίασε έναν νεαρό στρατιώτη και βάζοντας το χέρι στον ώμο του είπε χαριτολογώντας «λοιπόν, παλιοτόμαρο, θα σκότωνες τον αυτοκράτορά σου;», εκείνος άπλωσε το όπλο ψελλίζοντας «Sire, δεν όπλισα ποτέ!». Με άλλα λόγια, μπορούσε, με μόνη τη δύναμη της προσωπικότητάς του, να ενώσει και να υπερβεί, αυτό ήταν το νόημα της περίφημης φράσης του Chateaubriand ότι ήταν «η ισχυρότερη πνοή που ζωντάνεψε τον ανθρώπινο πηλό».
Και αυτό εξηγεί γιατί ασκεί τέτοια γοητεία έως και σήμερα. Είναι το γεγονός ότι ο Ναπολέων μέσα σε λίγα χρόνια προσωποποίησε μια ιστορική υπέρβαση της αναξιοκρατίας της παλιάς μοναρχίας και της μετριοκρατίας της δημοκρατίας, αυτό ήταν τελικά η αυτοκρατορική ιδέα – οι άνθρωποι βλέπουν ακόμα στο πρόσωπό του τον Übermensch που γεφύρωσε αυτό το κενό. Πώς το είπε ο ίδιος ο Hegel, την ώρα που ο Ναπολέων έμπαινε στην Ιένα και εκείνος τελείωνε το χειρόγραφο της «Φαινομενολογίας του Πνεύματος» και αν και Γερμανός δεν είδε σε αυτόν τον Γάλλο κατακτητή της Πρωσίας, αλλά «τον Αυτοκράτορα»; Είπε ότι «επάνω σε ένα άλογο απλώνεται στον κόσμο και τον δαμάζει» (κατά παράφραση του Goethe, ήταν «ο ίδιος ο Διαφωτισμός πάνω στο άλογο»). Τελικά, σε μια εποχή στασιμότητας και μετριοκρατίας όπως η σημερινή, ο Ναπολέων κάνει πολλούς να θέλουν, ακριβώς, να θυμηθούν πώς είναι «να απλώνεσαι στον κόσμο και να τον δαμάζεις». Και αυτό απέχει έτη φωτός από την καρικατούρα του Sir Ridley.
