Με αφορμή την συμπλήρωση 200 ετών από την συγγραφή του το 1823 – Υιοθετήθηκε με πρόταση του υπουργού Ναυτικών Δ. Μπουντούρη στο ΥΠΕΞ το 1865 – Ο Σολωμός ήταν ο πρώτος που τόνισε πριν από τον Παπαρρηγόπουλο την συνέχεια του ελληνισμού από τους αρχαίους χρόνους έως τις ημέρες μας – Οι «άγνωστοι» στίχοι του για τον Ιησού Χριστό, την Αγία Σοφία, τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, την διχόνοια, τα στάδια της Επαναστάσεως (δημοσιεύεται στην «Εστία»)
Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
ΚΟΝΤΕΥΕΙ να τελειώσει ο χρόνος, και ελάχιστα γράφτηκαν και ελέχθηκαν για τα 200 χρόνια από την συγγραφή του Εθνικού μας Ύμνου, που συγκινεί, συγκλονίζει, εμπνέει τους απανταχού της Γης Έλληνες.
Στον λόφο του Στράνη, στην Ζάκυνθο, ο 25 μόλις ετών μεγαλοφυής Ποιητής Διονύσιος Σολωμός, μέσα σε έναν μήνα, τον Μάιο του 1823, συνθέτει τον Ύμνο με τον οποίο «δίδει όχι μόνο τον λυρικόν του ενθουσιασμόν, τα κυριώτερα στάδια της Επαναστάσεως κατά τα δυο πρώτα έτη, κατά ξηράν και κατά θάλασσαν, την εκπολιόρκησιν της Τριπολιτσάς… την πολιορκίαν του Μεσολογγίου…, την θανάτωσιν του Πατριάρχου, τον κοινόν αγώνα της Ελλάδος – Ελευθερίας και της Θρησκείας, αλλά και νουθετεί τους μαχομένους Έλληνας κατά της επαράτου Διχονοίας», όπως γράφει ο αείμνηστος καθηγητής Ν. Β. Τωμαδάκης.
Και ο Κ. Θ. Δημαράς (1904-1992), σε ραδιοφωνική του ομιλία, στις 25 Μαρτίου 1946, είπε μεταξύ άλλων: «Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Σολωμού είναι –στην ποιητική περιοχή– μια γενναία πράξη, όμοια με τις πράξεις των συναδέλφων του στ’ άρματα… Είναι έργο πηγαίο, ορμητικό, νεανικό –25 χρονών ήταν τότε ο Σολωμός. Σαν να είχε ωριμάσει από καιρό μέσα του, ξεπετά τώρα έτοιμο μονομιάς, όπως μονομιάς ξεπετά και αστράφτει εμπρός στα μάτια του σαν γνώριμη από καιρό η μορφή της Ελευθερίας:
Σ ε γ ν ω ρ ι ζ ω από την κόψη
Του σπαθιού την τρομερή
Σ ε γ ν ω ρ ι ζ ω από την όψη
Που με βια μετράει τη γη».
Ο Διονύσιος Σολωμός στον «Ύμνον εις την Ελευθερίαν» είναι ο πρώτος που τονίζει την συνέχεια του Ελληνισμού, από τους αρχαίους χρόνους έως τις ημέρες του, πριν από τους ιστορικούς Ζαμπέλιο και Παπαρρηγόπουλο. Σημειώνει ότι «εκφωνεί φιλελεύθερα τραγούδια σαν τον Πίνδαρο.» Επικαλείται τους τριακόσιους του Λεωνίδα και τονίζει στην 78η στροφή:
«Ω τρακόσιοι! Σηκωθήτε
Και ξανάλθετε σ’ εμάς.
Τα παιδιά σας θέλ’ ιδήτε
Πόσο μοιάζουνε με σας».
Ο Τωμαδάκης στο ίδιο βιβλίο του γράφει, επίσης, ότι αυτή η στροφή για τους τριακόσιους του Λεωνίδα «περνά πέραν από την ποίησιν και εγγίζει την αλήθειαν της Ιστορίας, επικυρώνει την συνέχειαν του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι της Επαναστάσεως, γεγονός το οποίον ακόμη δεν είχε τότε αναγνωρισθή από τους Ευρωπαίους και από τους ιστορικούς, οι οποίοι ενόμιζον ότι με την πτώσιν της Ελλάδος υπό τους Ρωμαίους (146 π.Χ) υπετάγη και εχάθη ο Ελληνισμός.»
Οι Έλληνες, στην συνέχεια της ιστορικής πορείας τους, γράφει ο Σολωμός, αγκαλιάζουν τον Ιησού Χριστό, ως Λυτρωτή και συμπαραστάτη τους. Γράφει στην 97η στροφή:
«Με φωνή που καταπείθει
Προχωρώντας ομιλείς,
Σήμερ’ άπιστοι, εγεννήθη,
ναι, του κόσμου ο Λυτρωτής».
Θυμωμένος από την βαρβαρότητα των Τούρκων στην Κωνσταντινούπολη γράφει στις στροφές 113 και 114:
«Και εκεί που ’ ναι η Αγία Σοφία,
Μες’ τους λόφους τους επτά,
Όλα τ’ άψυχα κορμιά,
Βραχοσύντριφτα, γυμνά,
Σωριασμένα να τα σπρώξη
Η κατάρα του Θεού
Κι’ από κει να τα μαζώξη
Ο αδελφός του φεγγαριού».
Αφού αναφέρει τα «περασμένα μεγαλεία» και την μακροχρόνια σκλαβιά, σημειώνει την εθνεγερτική «πολεμόκραχτη φωνή του Ρήγα» και την θυσία του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ με την έναρξη της Επανάστασης.
Για τον Ρήγα και τον Σολωμό ο Λίνος Πολίτης σημειώνει πως «αν ο πρώτος οραματίζεται και προγραμματίζει την Ανάσταση του Γένους, ο δεύτερος ψάλλει και υμνεί την πραγματοποίησή της.» Ο Σολωμός, γράφει ο Λίνος Πολίτης, «όσο περνούν τα χρόνια, τόσο και παίρνει η πίστη του ελληνικότερο χρώμα, αλλά και τόσο θεμελιώνεται και το ιδανικό της πατρίδας στη θρησκευτική αυτή πίστη και παίρνει από εκεί δύναμη και βάθος. Το πράμα αυτό εκφράζεται ποιητικά στον “Ύμνο εις την Ελευθερίαν”, στις στροφές που περιγράφουν την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου και που είναι ίσως το πραγματικό κορύφωμα του “Ύμνου”» (στρ. 88-121)…
Ο φίλος του Σολωμού, ο οποίος μελοποίησε τον Εθνικό μας Ύμνο, ο σπουδαίος συνθέτης και δάσκαλος Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος (1795-1872), έγραψε γι’ αυτόν: «Αδιάφορος προς εξωτερικάς τινας πράξεις, αισθάνεται ζωηρώς την θρησκείαν, επειδή με τρεις έρωτας τρέφει την ψυχήν του: του Θεού, του πλησίον και κάθε χριστιανικής αρετής». Ο Ιωάννης Ηλιούδης σε άρθρο του μνημονεύει τον καθηγητή Ν. Β. Τωμαδάκη, ο οποίος στο λήμμα για τον Διονύσιο Σολωμό της Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαιδείας (Αθήναι, 1967, στ. 276), επισημαίνει ότι «πολλαί μαρτυρίαι συγχρόνων του συμφωνούν ότι ο Σολωμός εμελέτα την Γραφήν, τους Πατέρας της Εκκλησίας και ότι έψαλλε τα κείμενα της Ορθοδόξου Υμνογραφίας.» Ο Ιωάν. Ηλιούδης προσθέτει ότι ο Σολωμός γνώριζε την βυζαντινή μουσική και λαμβάνει το στιχουργικό πρότυπο του Ύμνου από την α΄ ωδή του Κανόνος εις το Γενέσιον της Θεοτόκου του Ιωάννου του Δαμασκηνού: «Τω συντρίψαντι πολέμους».
Τω συντρίψαντι πολέμους / εν βραχίονι αυτού
Σε γνωρίζω από την κόψη / του σπαθιού την τρομερή.
Μετά την έκδοση του Ύμνου στην Γαλλία από τον φιλέλληνα λαογράφο Κλώντ Φωριέλ, τυπώνεται και στο Μεσολόγγι, το 1825. Ο ιστορικός και αργότερα πρωθυπουργός της Ελλάδος Σπυρίδων Τρικούπης διερωτάται: «Ενω καθένα από τα φωτισμένα Έθνη της Ευρώπης διαβάζει εις την γλώσσαν του ποίημα του ομογενούς μας κυρίου Σολωμού, ενω τα κάλλη αυτού του ποιήματος έθελξαν των ξένων αναγνωστών την καρδίαν και έπλεξαν φιλολογικόν στέφανον εις την κορυφήν του νέου ποιητού μας, είναι δίκαιον μοναχή η Ελλάς να μη γνωρίζη ὅ,τι δοξάζει το τέκνον της και όσα εγράφησαν δι’ αυτήν την ιδίαν, ενω μάλιστα είναι η τρίτη φορά οπού τώρα τυπώνεται;». Ο Σπ. Τρικούπης σημειώνει ότι ο ύμνος τελειώνει προφητικά με την επισήμανση του πόσο επικίνδυνη είναι η διχόνοια, που την έβλεπε να επέρχεται και με την έκκληση προς τις Χριστιανικές Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης να βοηθήσουν την Ελλάδα, ώστε να νικήσει ο Σταυρός την Ημισέληνο.
Αναφέρουμε κάποιες από τις τελευταίες στροφές του Εθνικού μας Ύμνου.
Για την Διχόνοια, στροφές 144-147:
Η διχόνοια που βαστάει
Ένα σκήπτρο η δολερή,
Καθενός χαμογελάει
Πάρ’ το, λέγοντας, και συ.
Και οι τελευταίες στροφές για τους Χριστιανούς ηγεμόνες της Ευρώπης:
Ω ακουσμένοι εις την ανδρείαν!…
Καταστήστε ένα Σταυρό
Και φωνάξετε με μια:
Βασιλείς, κοιτάξτ’ εδώ.
Το σημείον που προσκυνάτε
Είναι τούτο, και γι’ αυτό
Ματωμένους μας κοιτάτε
Στον αγώνα τον σκληρό.
Ο Σολωμός, ως ποιητής που βλέπει μακριά, επεσήμανε πολύ εύστοχα ότι η διχόνοια, που μας κατατρύχει έως και σήμερα, εγκυμονεί για τον Ελληνισμό πολύ μεγάλους κινδύνους, ως προς το πολυπόθητο αγαθό της Ελευθερίας, και μας έδωσε τις σοφές συμβουλές του, τις οποίες επιβάλλεται να τηρούμε με απόλυτη ευλάβεια. Προέβλεψε, βέβαια, και την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες παραγνωρίζουν το Δίκαιο εν ονόματι των γεωπολιτικών συμφερόντων τους και τις κάλεσε να τιμήσουν την χριστιανική τους ιδιότητα, διότι με την στάση τους ουσιαστικά κτυπούν τον Σταυρό του Κυρίου μας και την χριστιανική μας πίστη.
Αυτήν την επονείδιστη πολιτική τους την βιώσαμε και την βιώνουμε με πόνο στην Μεγαλόνησο Κύπρο μας. Ο βάρβαρος Αττίλας κατέχει το 38% του εδάφους της και ξερριζώνει κάθε τι το ελληνικό και το χριστιανικό. Αλλά το ζήσαμε έντονα και στην Ελλάδα, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όταν οι σύμμαχοι, παρ’ όλες τις μεγαλοστομίες τους και τις υποσχέσεις τους ότι «θα μοιραστούμε μαζί τα αγαθά της νίκης μας», μας ενέπαιξαν κατά επαίσχυντο τρόπο. Είναι, δυστυχώς, μια πολιτική που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Και εσωτερικά, η Ιστορία μας, η Παράδοσή μας, οι αγώνες και οι θυσίες των Προγόνων μας, του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄, του Αρχιεπισκόπου της Κύπρου Κυπριανού, τόσων άλλων Ιεραρχών και σεβαστών κληρικών, του Παπαφλέσσα, του Διάκου και μοναχών, ξεχνιούνται, παύουν να είναι μια ζωντανή και ζωηφόρα πραγματικότητα, γίνονται μια άψυχη σελίδα στα βιβλία της Ιστορίας…
Ο εθνικός μας ύμνος είχε περιπέτεια έως ότου καθιερωθεί και, κατά μια εκδοχή, ακόμη δεν έχει αποκτήσει τυπική αναγνώριση…
Ο πρώτος βασιλιάς των Ελλήνων, ο Βαυαρός Όθωνας, καθιέρωσε ως εθνικό ύμνο τον της πατρίδας του, που ήταν πανομοιότυπος με τον αγγλικό «God save the King» (Ο Θεός σώζοι τον Βασιλέα).
Με την έλευση του Γεωργίου του Α΄, το 1863, και την Ένωση της Επτανήσου με την ελεύθερη Ελλάδα, ο Υπουργός των Ναυτικών Δ. Μπουντούρης, στις 4 Αυγούστου 1865, απευθύνει έγγραφο στο Υπουργείο των Εξωτερικών, με το οποίο ζητεί να καθιερωθεί ως «επίσημον Εθνικόν άσμα» ο Ύμνος στην Ελευθερία του Διονυσίου Σολωμού, σε μουσική Νικολάου Μάντζαρου.
Ο Ύμνος ψάλλεται έκτοτε ντε φάκτο διά της επικρατήσεως της εθνικής συνειδήσεως, χωρίς να υπάρχει νομική ρύθμιση με βασιλικό ή προεδρικό διάταγμα, όπως, με επιφύλαξη πάντως, διατείνεται ο Γεώργιος Λαγανάς στην σχετική ενδιαφέρουσα μελέτη του, «Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολωμού – Από τον στίχο στο μέλος», Εκδ. του Φοίνικα, σελ. 55-57. Αν, βέβαια, επί 160 χρόνια δεν έχει καθιερωθεί τυπικά και επίσημα ο εθνικός μας ύμνος, πιθανότατα να είναι παγκόσμια πρωτοτυπία, όμως ταυτόχρονα δείχνει την διαχρονική πίστη του λαού μας στον Εθνικό μας Ύμνο και σε ὅ,τι Αυτός συμβολίζει και εκφράζει…
Περαίνω το κείμενό μου αναφέροντας μια ουσιαστική σκέψη του Μίκη Θεοδωράκη για τον Εθνικό μας Ύμνο:
«Πέρα από τη μέγιστη λογοτεχνική του αξία το συναρπαστικό ποίημα του Σολωμού… είναι από κάθε άποψη ένα από τα πιο προοδευτικά ποιητικά έργα που γράφτηκαν ποτέ στην ελληνική γλώσσα. Ως συνθέτης δε, θαυμάζω τον τρόπο με τον οποίο ο Μάντζαρος, ο οποίος είχε δώσει μαθήματα μουσικής στον Σολωμό, ανακάλυψε και έφερε στο φως την εσωτερική μουσική του ποιήματος, όταν το μελοποίησε για τετράφωνη ανδρική χορωδία και πιάνο…
Μπορεί να φανταστεί κανείς την ελληνική συνείδηση και την ελληνικότητα χωρίς αυτά τα λόγια του Σολωμού για την Ελευθερία να είναι κτήμα όλων των Ελλήνων εδώ και τόσες γενιές; Όχι. Ο Σολωμός και ο Μάντζαρος έβαλαν τη μεγάλη τους σφραγίδα στην έννοια και τη συνείδηση της ελληνικότητας. Η ποίηση και η μουσική, χέρι χέρι, στην πιο μεγάλη τους ώρα, ενέπνευσαν γενιές Ελλήνων να αγωνιστούν, τους έδειξαν και τους άνοιξαν τον δρόμο προς την Ελευθερία, όπως πάντοτε συμβαίνει…».
